စိတ္ဓာတ္က် ေရာဂါ
Depressive Disorder လို႔ေခၚတဲ႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါဟာ အင္မတန္ အျဖစ္မ်ားၿပီး၊ ဆီးခ်ိဳ၊ ေသြးတိုးတို႔လိုပဲ ေဆးကုရမယ္႔၊ ေဆးကုလို႔ရတဲ႔ ေရာဂါတစ္မ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ ကံနာ၊၀ဋ္နာ ဒါမွမဟုတ္ ေပ်ာ႔ညံ႔မႈ မဟုတ္ပါဘူး။ ရွက္စရာလည္း မဟုတ္ပါဘူး။
အေနာက္ႏိုင္ငံစာရင္းမ်ားအရဆို လူေလးေယာက္မွာ တစ္ေယာက္ဟာ ဘ၀တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ခံစားရႏိုင္ပါသတဲ႔။ ရုပ္ရွင္ သရုပ္ေဆာင္ Harrison Ford, Marlon Brando, Jim Carrey, Halle Berry နဲ႔ ဂီတပညာရွင္ Elton John, Billy Joel, Janet Jackson တို႔ဟာ သူတို႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မွန္း လူသိရွင္ၾကား ေၾကညာထားတဲ႔ နာမည္ေက်ာ္မ်ားထဲက အခ်ိဳ႕ ျဖစ္ပါ တယ္။*
စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါရဲ႕ လကၡဏာ ေတြကေတာ႔
ဒါေတြကို တစ္ခါတေလ ကာယကံရွင္ကိုယ္တိုင္ မဟုတ္ပဲ မိသားစုက သတိစထားမိတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အရပ္စကားအေခၚ “စိတ္ဓာတ္က်”တာနဲ႔ မတူတာကေတာ႔ တကယ္ေဆးကုရမယ္႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Clinical Depression) ဆိုရင္ အထက္ပါလကၡဏာမ်ား (အကုန္လံုးရွိရန္ မလိုပါ) ေန႔စဥ္ရက္ဆက္ အနည္းဆံုး ႏွစ္ပါတ္ ရွိရပါမယ္။ ေတာ္ေတာ္႔ကို ခံရဆိုးပါတယ္။ စိတ္ေထာင္းေတာ႔ ကိုယ္ေၾကဆိုတာ သိပ္မွန္တဲ႔ စကားပါ။
သိပ္ဆိုးရင္ေတာ႔ အမွန္တကယ္မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္းေတြ (delusions) ပါ ရတတ္ပါတယ္။ ဥပမာအားျဖင္႔ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ျပစ္မႈက်ဴးလြန္မိတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ရဲထံ အဖမ္းခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ခႏၶာကိုယ္က ပုပ္ေဟာင္ေနတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး လူေတြ႔မခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ကို သူမ်ားက လုပ္ၾကံတယ္ဆိုၿပီး အိမ္မွာ အလံုပိတ္ ေၾကာက္ေနတာမ်ိဳးေပါ႔။ တစ္ခါတေလေတာ႔ ဘယ္သူမွ အနားမရွိပဲ စကားေျပာသံေတြ ၾကားတာမ်ိဳး၊ အရိပ္ေတြ ျမင္တာမ်ိဳး လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံုေတြ (auditory/ visual hallucinations) လည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ဒါဆိုရင္ေတာ႔ ေသေသခ်ာခ်ာ ေဆးကုမွကုိ ျဖစ္ေတာ႔မယ္။
စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာ အႏုအရင္႔ (severity) နဲ႔ လကၡဏာျပပံု မူကြဲ (atypical presentation) ေလးေတြ ရွိေသးတယ္။ သက္ႀကီးရြယ္အိုေတြမွာဆိုရင္ စိတ္ဓာတ္က်၀မ္းနည္းတဲ႔ ပံုစံထက္ ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တာနဲ႔လာတာ ပိုမ်ားတတ္ပါတယ္။ သူတို႔အသက္ပိုင္းက စိတ္ဓာတ္က်တာကို သိပ္ၿပီး သတိမထား၊ စကားထဲ ထည္႔ေျပာေလ႔ မရွိတတ္လို႔ပါ။ တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း မစားႏိုင္၊ မအိပ္ႏိုင္တာနဲ႔ ေျပာင္းျပန္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ပံုမွန္ စား၀င္အိပ္ေပ်ာ္တာနဲ႔ မတူပါဘူး။ စိတ္ညစ္ညစ္နဲ႔ အစားေတြပဲ လွိမ္႔စားေနတာ၊ အိပ္ရာထဲမွာပဲ ေနၿပီး ေလာကႀကီးကို ရင္မဆိုင္ပဲ ေရွာင္ေနတာမ်ိဳးပါ။
ေဆးကုရမယ္ဆိုေတာ႔ ဒါဟာ ေလာကဓံပဲ မဟုတ္ဘူးလား။ သူဟာသူ ေပ်ာက္သြားမွာကို ဘာကိစၥ ပိုက္ဆံကုန္ခံရမွာလဲ လို႔ ေမးစရာ ရွိပါတယ္။ မွန္ပါတယ္။ ေလာကဓံ ဆိုတာေရာ၊ သူဟာသူ ေပ်ာက္သြားမွာ ဆိုတာေရာ အမွန္ပါပဲ။ ခ်က္ခ်င္းေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ေဆးမကု၊ ေဆးမကူရင္ ပ်မ္းမွ်ျခင္းအားျဖင္႔ ကိုးလေလာက္ ခံစားရတတ္ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္အတြင္း ေရာဂါကို ပိုဆိုးေစမယ္႔ ေနာက္ထပ္ ေလာကဓံ (contributing life circumstances) ေတြ မျဖစ္ဘူးလို႔ ဘယ္သူက အာမခံႏိုင္မွာလဲ။
ဒီလိုအခ်ိန္မ်ိဳးမွာ စိတ္ဓာတ္က်ေ၀ဒနာရွင္ဟာ သာမန္အခ်ိန္မွာထက္ပိုၿပီး စိတ္ထိခိုက္လြယ္ (psychologically vulnerable) ျဖစ္ေနတတ္တာကို ထည္႔စဥ္းစား ရပါမယ္။ အဆိုးအပ်က္ေတြလည္း ပိုျမင္တတ္ပါတယ္။ ေခါင္းေပၚမွာ တိမ္တိုက္မဲႀကီး (dark cloud) အၿမဲတမ္း အံု႔ဆိုင္းေနသလိုပဲလို႔ လူနာေတြ မၾကာခဏ ေျပာေလ႔ရွိၾကပါတယ္။ ကိုယ္႔အသက္ကိုကိုယ္ တန္ဖိုးမထားေတာ႔ပဲ အဆံုးစီရင္၊ ထြက္ေပါက္ရွာတဲ႔အထိ ဆိုးတတ္လို႔ အင္မတန္ ဂရုစိုက္သင္႔ပါတယ္။
ေလာကဓံနဲ႔ ၾကံဳတဲ႔အခါ လူတစ္ေယာက္နဲ႔တစ္ေယာက္ တံု႔ျပန္တာခ်င္း မတူပါဘူး။ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ မ်ိဳးရိုးဗီဇလည္း ပါပါေသးတယ္။ ဒီလို ေျပာလို႔ မ်ိဳးရိုးလိုက္တယ္လို႔လည္း တစ္ထစ္ခ် ေျပာလို႔ မရပါဘူး။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးမရွိသူနဲ႔ စာရင္ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးရွိသူက ေလာကဓံအဆိုးစား ၾကံဳတဲ႔အခါ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် ပိုမ်ားတယ္လို႔ပဲ ေျပာလို႔ရပါတယ္။ ႏႈိင္းယွဥ္မႈအားျဖင္႔ (relatively) ေပါ႔။
အမွန္တကယ္မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) နဲ႔ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြပါ ရလို႔ကေတာ႔ အရပ္အျမင္မွာ သြက္သြက္ခါ ရူးေနၿပီဆိုၿပီး ေၾကာက္ၾက၊ က်ဥ္ၾကတတ္ပါတယ္။ ဒါေတြကို အမွန္တရားနဲ႔ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) လို႔ ေခၚပါတယ္။ မသိတဲ႔ လူေတြအတြက္ အရမ္းေျခာက္ျခားစရာ အေတြ႔အၾကံဳပါ။
အမွန္ေတာ႔ ဒီလကၡဏာေတြအားလံုးဟာ ဦးေႏွာက္ထဲမွာ အာရံုေၾကာဓာတုပစၥည္းမ်ား (neuro-chemicals) မွ်ေျခပ်က္ျခင္း (imbalance) ေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပါ။ ဒါကို စိတ္ဓာတ္က် ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ အေနာက္တိုင္း ေဆး၀ါးမ်ား (anti-depressants)၊ အမွန္တရားနဲ႔ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး၀ါးမ်ား (anti-psychotics) နဲ႔ ျပဳျပင္ကုသလို႔ ရပါတယ္။ လံုး၀ သက္သာ ေပ်ာက္ကင္းႏိုင္ပါတယ္။
အထက္ပါ ေဆးေတြဟာ စနစ္တက် သံုးရင္ ထိေရာက္ပါတယ္။ စြဲျခင္း (dependence) လည္း မျဖစ္တတ္ပါဘူး။ ဒါေပမယ္႔ ကိုယ္႔သေဘာနဲ႔ ကိုယ္ ၀ယ္ေသာက္၊ ရမ္းကုလို႔ကေတာ႔ ဒုကၡေရာက္ဖို႔ပါပဲ။ ၾကံဳလို႔ သတိေပးပါရေစ။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး (anti-depressants) ေတြထဲမွာ ဒိုင္ရာဇီပင္ မိသားစု (Diazepam/ Benzodiazepines family) လံုး၀ လံုး၀ မပါပါဘူး။ သူက အင္မတန္ စြဲေစပါတယ္။ တစ္ဒုကၡကေန ႏွစ္ဒုကၡ ရွာသလို ျဖစ္တတ္ ပါတယ္။ ကိုယ္႔ အနာဂတ္ နဲ႔ ဘ၀ကို တန္ဖိုးထားတယ္ဆိုရင္ တတ္ကၽြမ္းနားလည္သူ စိတ္ေရာဂါ ပါရဂူမ်ားထံ ခ်ဥ္းကပ္သင္႔ပါတယ္။
ေနာက္တစ္ခု သတိေပး ခ်င္တာကေတာ႔ ဘယ္ေဆးမဆို (Paracetamol ပါရာစီတေမာက အစ) ေဘးထြက္အာနိသင္ (side effects) ေတြ ရိွပါတယ္။ မသိၾက၊ မေျပာၾကလို႔ပါ။ ေဆးေသာက္တဲ႔လူနာမွာ ဒါကို သိခြင္႔၊ေမးခြင္႔ ရွိပါတယ္။ ဆရာ၀န္ကလည္း ေသေသခ်ာခ်ာ ရွင္းျပရမယ္႔ ၀တၱရား ရွိပါတယ္။ ဒီအေလ႔အထကို ေမြးယူရပါမယ္။ ဘယ္ေဆး၊ ဘယ္ေရာဂါအတြက္ မဆိုပါ။
ဆရာ၀န္ေတြဟာ ရွိသမွ် တတ္သိတာ၀န္ယူႏိုင္တဲ႔ နတ္ဘုရားေတြ မဟုတ္သလို၊ လူနာေတြဟာလည္း ဘာမွမသိတဲ႔ ဘာတာ၀န္မွ မယူႏိုင္တဲ႔ နလပိန္းတံုးေတြ မဟုတ္ပါဘူး။ ကုသခ်က္ (treatment) ဆိုတာ မွ်ေ၀တာ၀န္ယူမႈ (shared responsibility) ပါ။ လူနာကို သိသင္႔တဲ႔ အခ်က္အားလံုး သူနားလည္မယ္႔ အရပ္စကားနဲ႔ ရွင္းျပၿပီး၊ တန္ဖိုးရွိတဲ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္္စဥ္းစားထားတဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ (valid informed decision) ခ်ႏိုင္ေအာင္ ကူညီရပါမယ္။ လူတစ္ေယာက္ရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရတဲ႔ သမားတို႔ က်င္႔၀တ္ (respect for autonomy) ပါ။
စိတ္ေရာဂါေတြကို ကုတဲ႔ေနရာမွာ ေဆးတစ္ခုတည္း အားကိုးလို႔ေတာ႔ မရပါဘူး။ ရုပ္ပိုင္း၊ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ပံ႔ပိုးျပဳျပင္စရာေတြ ရွာေဖြျပဳျပင္ရမွာပါ။ မိသားစုရဲ႕ နားလည္မႈနဲ႔ ပံ႔ပိုးမႈ လိုအပ္ပါတယ္။ ပတ္၀န္းက်င္ရဲ႕ အျမင္က်ယ္မႈနဲ႔ လက္ခံမႈကလည္း အေရးႀကီးပါတယ္။ ဒါဟာ ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲရယ္လို႔ သေဘာေပါက္ၿပီး ေဖးမရပါမယ္။ အျပစ္တင္ရင္ ဘယ္သူမွ အက်ိဳးမရွိိပါဘူး။ ဘယ္သူက ဒီလိုျဖစ္ခ်င္ပါ႔မလဲ။ ကိုယ္ကိုယ္တိုင္လည္း တစ္ခ်ိန္မဟုတ္တစ္ခ်ိန္ ဒီေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ဆိုတာ မေမ႔ပါနဲ႔။
*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.
အေနာက္ႏိုင္ငံစာရင္းမ်ားအရဆို လူေလးေယာက္မွာ တစ္ေယာက္ဟာ ဘ၀တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ခံစားရႏိုင္ပါသတဲ႔။ ရုပ္ရွင္ သရုပ္ေဆာင္ Harrison Ford, Marlon Brando, Jim Carrey, Halle Berry နဲ႔ ဂီတပညာရွင္ Elton John, Billy Joel, Janet Jackson တို႔ဟာ သူတို႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မွန္း လူသိရွင္ၾကား ေၾကညာထားတဲ႔ နာမည္ေက်ာ္မ်ားထဲက အခ်ိဳ႕ ျဖစ္ပါ တယ္။*
စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါရဲ႕ လကၡဏာ ေတြကေတာ႔
(၁) စိတ္ႏွလံုး ၫိႈးျခံဳးျခင္း၊ ငိုခ်င္ေနျခင္းတို႔ ပါ၀င္ပါတယ္။
(၂) အေၾကာင္းမဲ႔ ႏုံးခ်ိႏြမ္းနယ္ေနျခင္း
(၃) ခါတိုင္း ေပ်ာ္ရႊင္စိတ္၀င္စားေနက် ကိစၥမ်ားအပါအ၀င္ ဘယ္အရာကိုမွ် မေပ်ာ္ရႊင္၊ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း
(၄) ခံတြင္းပ်က္ျခင္း (တစ္လအတြင္း နဂိုမူလ ကိုယ္အေလးခ်ိန္၏ ငါးရာခိုင္ႏႈန္း သို႔မဟုတ္ ႏွစ္ဆယ္ပံုတစ္ပံု က်သြားျခင္း)
(၅) အိပ္မေပ်ာ္ျခင္း (ညလယ္ႏိုးၿပီး ျပန္အိပ္မရျခင္း နဲ႔ ပံုမွန္ထက္ ႏွစ္နာရီ ေစာႏိုးျခင္းတို႔လည္း ပါပါတယ္)
(၆) ေမွ်ာ္လင္႔ခ်က္ ကင္းမဲ႔ၿပီး၊ ကိုယ္႔တန္ဖုိး ေပ်ာက္ေနျခင္း
(၇) ထြက္ေပါက္ မျမင္ေတာ႔ပဲ အနာဂတ္အေပၚ လက္ေလွ်ာ႔ျခင္း
(၈) ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ သတ္ေသလိုစိတ္ ေပၚေပါက္ျခင္း
(၉) အာရံု စူးစိုက္ႏိုင္မႈ ေလ်ာ႔ပါးသြားျခင္း
(၁၀) မိမိကိုယ္ကို ယံုၾကည္မႈ နည္းသြားျခင္း
(၁၁) ဘာကိုမွ လုပ္ကိုင္လိုစိတ္ မရွိေတာ႔ျခင္း
(၁၂) လိင္မႈကိစၥ စိတ္မ၀င္စားေတာ႔ျခင္း
ဒါေတြကို တစ္ခါတေလ ကာယကံရွင္ကိုယ္တိုင္ မဟုတ္ပဲ မိသားစုက သတိစထားမိတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ အရပ္စကားအေခၚ “စိတ္ဓာတ္က်”တာနဲ႔ မတူတာကေတာ႔ တကယ္ေဆးကုရမယ္႔ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ (Clinical Depression) ဆိုရင္ အထက္ပါလကၡဏာမ်ား (အကုန္လံုးရွိရန္ မလိုပါ) ေန႔စဥ္ရက္ဆက္ အနည္းဆံုး ႏွစ္ပါတ္ ရွိရပါမယ္။ ေတာ္ေတာ္႔ကို ခံရဆိုးပါတယ္။ စိတ္ေထာင္းေတာ႔ ကိုယ္ေၾကဆိုတာ သိပ္မွန္တဲ႔ စကားပါ။
သိပ္ဆိုးရင္ေတာ႔ အမွန္တကယ္မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ ယံုၾကည္ျခင္းေတြ (delusions) ပါ ရတတ္ပါတယ္။ ဥပမာအားျဖင္႔ ကိုယ္႔ကိုကိုယ္ ျပစ္မႈက်ဴးလြန္မိတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ရဲထံ အဖမ္းခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ခႏၶာကိုယ္က ပုပ္ေဟာင္ေနတယ္လို႔ ယံုၾကည္ၿပီး လူေတြ႔မခံတာမ်ိဳး၊ ကိုယ္႔ကို သူမ်ားက လုပ္ၾကံတယ္ဆိုၿပီး အိမ္မွာ အလံုပိတ္ ေၾကာက္ေနတာမ်ိဳးေပါ႔။ တစ္ခါတေလေတာ႔ ဘယ္သူမွ အနားမရွိပဲ စကားေျပာသံေတြ ၾကားတာမ်ိဳး၊ အရိပ္ေတြ ျမင္တာမ်ိဳး လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံုေတြ (auditory/ visual hallucinations) လည္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ဒါဆိုရင္ေတာ႔ ေသေသခ်ာခ်ာ ေဆးကုမွကုိ ျဖစ္ေတာ႔မယ္။
စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါမွာ အႏုအရင္႔ (severity) နဲ႔ လကၡဏာျပပံု မူကြဲ (atypical presentation) ေလးေတြ ရွိေသးတယ္။ သက္ႀကီးရြယ္အိုေတြမွာဆိုရင္ စိတ္ဓာတ္က်၀မ္းနည္းတဲ႔ ပံုစံထက္ ဂနာမၿငိမ္ ျဖစ္တာနဲ႔လာတာ ပိုမ်ားတတ္ပါတယ္။ သူတို႔အသက္ပိုင္းက စိတ္ဓာတ္က်တာကို သိပ္ၿပီး သတိမထား၊ စကားထဲ ထည္႔ေျပာေလ႔ မရွိတတ္လို႔ပါ။ တခ်ိဳ႕က်ေတာ႔လည္း မစားႏိုင္၊ မအိပ္ႏိုင္တာနဲ႔ ေျပာင္းျပန္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ ပံုမွန္ စား၀င္အိပ္ေပ်ာ္တာနဲ႔ မတူပါဘူး။ စိတ္ညစ္ညစ္နဲ႔ အစားေတြပဲ လွိမ္႔စားေနတာ၊ အိပ္ရာထဲမွာပဲ ေနၿပီး ေလာကႀကီးကို ရင္မဆိုင္ပဲ ေရွာင္ေနတာမ်ိဳးပါ။
ေဆးကုရမယ္ဆိုေတာ႔ ဒါဟာ ေလာကဓံပဲ မဟုတ္ဘူးလား။ သူဟာသူ ေပ်ာက္သြားမွာကို ဘာကိစၥ ပိုက္ဆံကုန္ခံရမွာလဲ လို႔ ေမးစရာ ရွိပါတယ္။ မွန္ပါတယ္။ ေလာကဓံ ဆိုတာေရာ၊ သူဟာသူ ေပ်ာက္သြားမွာ ဆိုတာေရာ အမွန္ပါပဲ။ ခ်က္ခ်င္းေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ေဆးမကု၊ ေဆးမကူရင္ ပ်မ္းမွ်ျခင္းအားျဖင္႔ ကိုးလေလာက္ ခံစားရတတ္ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္အတြင္း ေရာဂါကို ပိုဆိုးေစမယ္႔ ေနာက္ထပ္ ေလာကဓံ (contributing life circumstances) ေတြ မျဖစ္ဘူးလို႔ ဘယ္သူက အာမခံႏိုင္မွာလဲ။
ဒီလိုအခ်ိန္မ်ိဳးမွာ စိတ္ဓာတ္က်ေ၀ဒနာရွင္ဟာ သာမန္အခ်ိန္မွာထက္ပိုၿပီး စိတ္ထိခိုက္လြယ္ (psychologically vulnerable) ျဖစ္ေနတတ္တာကို ထည္႔စဥ္းစား ရပါမယ္။ အဆိုးအပ်က္ေတြလည္း ပိုျမင္တတ္ပါတယ္။ ေခါင္းေပၚမွာ တိမ္တိုက္မဲႀကီး (dark cloud) အၿမဲတမ္း အံု႔ဆိုင္းေနသလိုပဲလို႔ လူနာေတြ မၾကာခဏ ေျပာေလ႔ရွိၾကပါတယ္။ ကိုယ္႔အသက္ကိုကိုယ္ တန္ဖိုးမထားေတာ႔ပဲ အဆံုးစီရင္၊ ထြက္ေပါက္ရွာတဲ႔အထိ ဆိုးတတ္လို႔ အင္မတန္ ဂရုစိုက္သင္႔ပါတယ္။
ေလာကဓံနဲ႔ ၾကံဳတဲ႔အခါ လူတစ္ေယာက္နဲ႔တစ္ေယာက္ တံု႔ျပန္တာခ်င္း မတူပါဘူး။ ပတ္၀န္းက်င္နဲ႔ မ်ိဳးရိုးဗီဇလည္း ပါပါေသးတယ္။ ဒီလို ေျပာလို႔ မ်ိဳးရိုးလိုက္တယ္လို႔လည္း တစ္ထစ္ခ် ေျပာလို႔ မရပါဘူး။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးမရွိသူနဲ႔ စာရင္ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ မ်ိဳးရိုးရွိသူက ေလာကဓံအဆိုးစား ၾကံဳတဲ႔အခါ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္ေခ် ပိုမ်ားတယ္လို႔ပဲ ေျပာလို႔ရပါတယ္။ ႏႈိင္းယွဥ္မႈအားျဖင္႔ (relatively) ေပါ႔။
အမွန္တကယ္မျဖစ္ေသာ ကိစၥမ်ားကို အမွန္ကဲ႔သို႔ယံုၾကည္ျခင္း (delusions) နဲ႔ လႈံ႕ေဆာ္မႈမဲ႔ အၾကား/ အျမင္အာရံု (auditory/ visual hallucinations) ေတြပါ ရလို႔ကေတာ႔ အရပ္အျမင္မွာ သြက္သြက္ခါ ရူးေနၿပီဆိုၿပီး ေၾကာက္ၾက၊ က်ဥ္ၾကတတ္ပါတယ္။ ဒါေတြကို အမွန္တရားနဲ႔ကင္းကြာျခင္း လကၡဏာမ်ား (psychotic symptoms) လို႔ ေခၚပါတယ္။ မသိတဲ႔ လူေတြအတြက္ အရမ္းေျခာက္ျခားစရာ အေတြ႔အၾကံဳပါ။
အမွန္ေတာ႔ ဒီလကၡဏာေတြအားလံုးဟာ ဦးေႏွာက္ထဲမွာ အာရံုေၾကာဓာတုပစၥည္းမ်ား (neuro-chemicals) မွ်ေျခပ်က္ျခင္း (imbalance) ေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပါ။ ဒါကို စိတ္ဓာတ္က် ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ အေနာက္တိုင္း ေဆး၀ါးမ်ား (anti-depressants)၊ အမွန္တရားနဲ႔ကင္းကြာျခင္းကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး၀ါးမ်ား (anti-psychotics) နဲ႔ ျပဳျပင္ကုသလို႔ ရပါတယ္။ လံုး၀ သက္သာ ေပ်ာက္ကင္းႏိုင္ပါတယ္။
အထက္ပါ ေဆးေတြဟာ စနစ္တက် သံုးရင္ ထိေရာက္ပါတယ္။ စြဲျခင္း (dependence) လည္း မျဖစ္တတ္ပါဘူး။ ဒါေပမယ္႔ ကိုယ္႔သေဘာနဲ႔ ကိုယ္ ၀ယ္ေသာက္၊ ရမ္းကုလို႔ကေတာ႔ ဒုကၡေရာက္ဖို႔ပါပဲ။ ၾကံဳလို႔ သတိေပးပါရေစ။ စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါကို တန္ျပန္တဲ႔ ေဆး (anti-depressants) ေတြထဲမွာ ဒိုင္ရာဇီပင္ မိသားစု (Diazepam/ Benzodiazepines family) လံုး၀ လံုး၀ မပါပါဘူး။ သူက အင္မတန္ စြဲေစပါတယ္။ တစ္ဒုကၡကေန ႏွစ္ဒုကၡ ရွာသလို ျဖစ္တတ္ ပါတယ္။ ကိုယ္႔ အနာဂတ္ နဲ႔ ဘ၀ကို တန္ဖိုးထားတယ္ဆိုရင္ တတ္ကၽြမ္းနားလည္သူ စိတ္ေရာဂါ ပါရဂူမ်ားထံ ခ်ဥ္းကပ္သင္႔ပါတယ္။
ေနာက္တစ္ခု သတိေပး ခ်င္တာကေတာ႔ ဘယ္ေဆးမဆို (Paracetamol ပါရာစီတေမာက အစ) ေဘးထြက္အာနိသင္ (side effects) ေတြ ရိွပါတယ္။ မသိၾက၊ မေျပာၾကလို႔ပါ။ ေဆးေသာက္တဲ႔လူနာမွာ ဒါကို သိခြင္႔၊ေမးခြင္႔ ရွိပါတယ္။ ဆရာ၀န္ကလည္း ေသေသခ်ာခ်ာ ရွင္းျပရမယ္႔ ၀တၱရား ရွိပါတယ္။ ဒီအေလ႔အထကို ေမြးယူရပါမယ္။ ဘယ္ေဆး၊ ဘယ္ေရာဂါအတြက္ မဆိုပါ။
ဆရာ၀န္ေတြဟာ ရွိသမွ် တတ္သိတာ၀န္ယူႏိုင္တဲ႔ နတ္ဘုရားေတြ မဟုတ္သလို၊ လူနာေတြဟာလည္း ဘာမွမသိတဲ႔ ဘာတာ၀န္မွ မယူႏိုင္တဲ႔ နလပိန္းတံုးေတြ မဟုတ္ပါဘူး။ ကုသခ်က္ (treatment) ဆိုတာ မွ်ေ၀တာ၀န္ယူမႈ (shared responsibility) ပါ။ လူနာကို သိသင္႔တဲ႔ အခ်က္အားလံုး သူနားလည္မယ္႔ အရပ္စကားနဲ႔ ရွင္းျပၿပီး၊ တန္ဖိုးရွိတဲ႔ ခ်င္႔ခ်ိန္္စဥ္းစားထားတဲ႔ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ (valid informed decision) ခ်ႏိုင္ေအာင္ ကူညီရပါမယ္။ လူတစ္ေယာက္ရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရတဲ႔ သမားတို႔ က်င္႔၀တ္ (respect for autonomy) ပါ။
စိတ္ေရာဂါေတြကို ကုတဲ႔ေနရာမွာ ေဆးတစ္ခုတည္း အားကိုးလို႔ေတာ႔ မရပါဘူး။ ရုပ္ပိုင္း၊ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာ ပံ႔ပိုးျပဳျပင္စရာေတြ ရွာေဖြျပဳျပင္ရမွာပါ။ မိသားစုရဲ႕ နားလည္မႈနဲ႔ ပံ႔ပိုးမႈ လိုအပ္ပါတယ္။ ပတ္၀န္းက်င္ရဲ႕ အျမင္က်ယ္မႈနဲ႔ လက္ခံမႈကလည္း အေရးႀကီးပါတယ္။ ဒါဟာ ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္တာပဲရယ္လို႔ သေဘာေပါက္ၿပီး ေဖးမရပါမယ္။ အျပစ္တင္ရင္ ဘယ္သူမွ အက်ိဳးမရွိိပါဘူး။ ဘယ္သူက ဒီလိုျဖစ္ခ်င္ပါ႔မလဲ။ ကိုယ္ကိုယ္တိုင္လည္း တစ္ခ်ိန္မဟုတ္တစ္ခ်ိန္ ဒီေရာဂါ ျဖစ္ႏိုင္တယ္ဆိုတာ မေမ႔ပါနဲ႔။
*Semple, D., Smyth, R., Burns, J., Darjee, R. & McIntosh, A. (2005). Oxford Handbook of Psychiatry, Oxford: University Press.
Posts
