ပထမဆံုးအေနနဲ႔ စာအုပ္ထဲမွာ ပါတဲ့ မွတ္သားစရာ ေကာင္းတဲ့ ေကာက္ႏုတ္ခ်က္ကေလးေတြကို ျပန္မွ်ခ်င္ပါတယ္။
No theory is good except on a condition that one uses it to go beyond.
~ Andre Gide
သီအိုရီ တစ္ခုကို သံုးတဲ့အခါ သူ႕ကို အေျခခံပဲ ယူလို႔ ရတာပါ။ ကိုယ္က အေျခအေနေတြ ေပၚမွာ မူတည္ၿပီး လိုအပ္သလို ေျပာင္းလဲ ျပဳျပင္ၿပီး အသံုးျပဳႏိုင္ဖို႔ လိုေၾကာင္းကို ဒီေကာက္ႏုတ္ခ်က္ကေလးက သတိရေစမယ္ လို႔ ထင္ပါတယ္။
It is dificult, if not impossible, for most people to think otherwise than in the fashion of their own period.
~ George Bernard Shaw
ႀကိဳျမင္ႏိုင္ဖို႔ ခက္ခဲေပမယ့္ ျမင္သင့္ျမင္ထိုက္တာေတြကို ႀကဳိျမင္၊ ႀကိဳတြက္ဆ ႏိုင္သင့္ေၾကာင္း သတိေပး ထားတဲ႔ ေကာက္ႏုတ္ခ်က္ေလးလို႔ ယူဆမိပါတယ္။
ျပႆနာေတြက အခ်ိန္နဲ႕ အမွ် ေျပာင္းလဲၿပီး လုိအပ္ခ်က္ေတြကလဲ အခ်ိန္နဲ႕ အမွ် ေျပာင္းလဲေနတာမို႕ က်န္းမာေရး ဆိုင္ရာ ျပႆနာေတြကို ႀကိဳတင္ကာကြယ္ဖုိ႕နဲ႕ ကိုင္တြယ္ ေျဖရွင္းဖို႔ နည္းလမ္းေတြ ခ်မွတ္ရာမွာ လက္ရွိ အေနအထားထက္ ေက်ာ္ၿပီး စဥ္းစား ျပင္ဆင္ႏိုင္ဖို႔ လုိပါတယ္။
Health Belief Model
ပထမဆံုး Health Belief Model အေၾကာင္းကို အတုိခ်ဳပ္ ေျပာျပခ်င္ပါတယ္။ အဲဒီ သီအိုရီမွာ ေျပာထားတာက လူတစ္ေယာက္က သူ႔က်န္းမာေရးအတြက္ သူ႔ရဲ႕ အျပဳအမူ ေျပာင္းလဲမႈေတြက အက်ိဳးသက္ေရာက္မႈ ရွိတယ္ လို႔ ယံုၾကည္ရင္ သူ႔ရဲ႕ အျပဳအမူေတြကို ေျပာင္းလဲပါလိမ့္မယ္တဲ့။ အဲဒီေတာ့ ဒီသီအိုရီအရဆိုရင္ လူေတြကို က်န္းမာေရး ျပႆနာေတြ အေၾကာင္း သတိျပဳမိလာေအာင္ လုပ္ရပါမယ္။ ၿပီးေတာ့ အျပဳအမူေတြကို ဘယ္လို ေျပာင္းလဲလိုက္ရင္ အဲဒီ ျပႆနာေတြကို ကာကြယ္ႏိုင္မယ္၊ တကယ္လို႔ မေျပာင္းလဲခဲ့ရင္ ဘယ္လို အႏၱရာယ္ ေတြ ႀကဳံလာႏိုင္တယ္ စတဲ့ အေၾကာင္းအရာေတြကို နားလည္လာေအာင္ ေဆာင္ရြက္ေပးရပါမယ္။ က်န္းမာေရး ျပႆနာ တစ္ခုခု အေၾကာင္းကို သတင္းအခ်က္ အလက္ေပးၿပီး ကာကြယ္ဖုိ႕ နည္းလမ္းေတြ ေပးတာ ဥပမာ - လက္ကမ္းစာေစာင္ ေ၀တာ၊ ပိုစတာ ကပ္တာ စတာေတြက ဒီသီိအိုရီအရ လူေတြကို ေျပာင္းလဲလာေအာင္ ျပဳလုပ္တဲ့ နည္းလမ္းေတြထဲမွာ ပါ၀င္ပါတယ္။
ဒီသီအိုရီကို ေထာက္ျပၾကတာကေတာ့ လူတစ္ေယာက္ခ်င္းစီကို အာရံုစိုက္ၿပီး သူ႔ရဲ႕ ပတ္၀န္းက်င္ အေျခအေန၊ လူမႈေရး အေျခအေနေတြကို ထည္႔သြင္း မစဥ္းစားတဲ့ အတြက္ မျပည္႕စံုႏိုင္ပါဘူးတဲ့။ ၿပီးေတာ့ ဒီသီအိုရီက လူတိုင္းလူတိုင္းကို က်န္းမာေရးနဲ႔ ပတ္သက္တဲ႔ တေျပးညီ သတင္းအခ်က္အလက္ေတြ ေပးတာနဲ႔ အဲဒီလူေတြ အားလံုးက ကိုယ့္အတြက္ကိုယ္ တေျပးညီ ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း ရွိလိမ့္မယ္လို႔ ယူဆထားပါတယ္။ တကယ္တမ္းမွာ က်န္းမာေရးနဲ႔ ပတ္သက္တဲ့ အသိပညာေတြ၊ အေနအထားေတြက မတူညီၾကတဲ့အတြက္ လိုအပ္ခ်က္ေတြက မတူညီၾကပါဘူး။ ဒါေၾကာင့္ တေျပးညီ သတင္းအခ်က္အလက္ေတြက လံုေလာက္မႈ မရွိပါဘူး။ လူေတြရဲ႕ သီးျခား လုိအပ္ခ်က္ေတြေပၚမွာ မူတည္ၿပီး ျဖည္႔ဆည္း အသိေပးမႈေတြ ေဆာင္ရြက္ဖုိ႔ လိုပါတယ္။
Theory of Planned Behavior
ေနာက္ သီအုိရီတစ္ခုက Theory of Planned Behaviorပါ (အရင္က Theory of Reasoned Action လို႔ ေခၚပါတယ္)။ ဒီသီအိုရီမွာေတာ့ လူတစ္ေယာက္ရဲ႕ အျပဳအမူဟာ သူ ေနထိုင္ရာ ပတ္၀န္းက်င္ရဲ႕ စံႏႈန္းကို ယံုၾကည္ နားလည္မႈ အေပၚမွာ မူတည္ေနတယ္လို႕ ဆုိထားပါတယ္။ သူ အျပဳအမူ တစ္ခု လုပ္လိုက္ရင္ သူ႔ အသိုင္းအ၀ိုင္း ပတ္၀န္းက်င္က သူ႔ကို ဘယ္လို သေဘာထားမယ္ ဆိုတဲ့ အခ်က္ေပၚမွာ မူတည္ၿပီး သ႔ူကို အသိုင္းအ၀ိုင္း ပတ္၀န္းက်င္က အေကာင္း ထင္ေစမယ့္ အျပဳအမူမ်ိဳးကို လုပ္လိမ့္မယ္လို႕ ယူဆထားပါတယ္။ အဲဒီေတာ့ လူအုပ္စု တစ္စုရဲ႕ စံႏႈန္းေတြကို ေျပာင္းလဲေစျခင္းအားျဖင့္ လူတစ္ဦးတစ္ေယာက္ခ်င္းစီရဲ႕ အျပဳအမူေတြ ေျပာင္းလဲလာမယ္လို႔ ဒီသီအိုရီက ဆိုပါတယ္။
ဒီသီအိုရီကို ဘယ္လို ေထာက္ျပၾကသလဲဆိုေတာ့ သူကလဲ ပထမ သီအိုရီလိုပဲ၊ လူတစ္ေယာက္က သူ႔ အျပဳ အမူေတြကို သူ ဘာလုပ္မယ္လို႔ ဆံုးျဖတ္လိုက္ရင္ အဲဒီလို ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်တဲ့အတိုင္း ေျပာင္းလဲႏိုင္စြမ္း ရွိတဲ့ အေနအထားမွာ ရွိတယ္လို႔ ယူဆထားပါတယ္။ အဲဒီလူရဲ႕ ပတ္၀န္းက်င္ အေျခအေနေတြကို ထည္႔မတြက္ ထားပါဘူး။ ေနာက္တစ္ခုက ပတ္၀န္းက်င္ရဲ႕ စံႏႈန္းပံုစံကို လက္ခံနားလည္ထားရာမွာ လူတစ္ေယာက္ခ်င္းစီရဲ႕ အေနအထားအရ ကြာျခားမႈ ရွိႏိုင္တာကို ထည္႔မတြက္ထားပါဘူး။ ဥပမာ - အေၾကာင္းအရာ တစ္ခုကို ေယာက္်ားေလးေတြ လက္ခံနားလည္ပံုနဲ႔၊ မိန္းကေလးေတြ လက္ခံနားလည္ပံုခ်င္း မတူညီႏိုင္ပါဘူး။ ဒါ့အျပင္ အသက္အရြယ္ အေနအထားခ်င္း မတူတဲ့ သူေတြရဲ႕ ခံယူပံုခ်င္းေတြကလဲ မတူညီၾကပါဘူး။ အဆင့္အတန္း၊ ေနရာေဒသ၊ လူမ်ိဳး စတာေတြေပၚမွာ မူတည္ၿပီးေတာ့လဲ ကြဲျပား ျခားနားႏိုင္ပါေသးတယ္။ ေနာက္တစ္ခုက သူ ယံုၾကည္လက္ခံထားတဲ့ အျပဳအမူကို လုပ္ေဆာင္ရာမွာ အခ်ိန္ကာလ အေနအထားေပၚမွာ မူတည္ၿပီးေတာ့လဲ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ေျပာင္းသြားႏိုင္ပါတယ္။ ဥပမာ - က်န္းမာေရးဆိုင္ရာ စမ္းသပ္စစ္ေဆးမႈ တစ္ခုကို ျပဳလုပ္မယ္လို႕ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်ၿပီး ေရာက္လာသူကို ေနာက္တစ္ပတ္ ထပ္ခ်ိန္းလိုက္တဲ့အခါ အဲဒီလူက ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ေျပာင္းသြားၿပီး ျပန္မလာေတာ့တာမ်ိဳး ျဖစ္တတ္ပါတယ္။
Transtheoretical Model
ေနာက္သီအိုရီတစ္ခုက အျပဳအမူေတြက အဆင့္ေတြနဲ႔ ေျပာင္းလဲတယ္လို႔ ေျပာထားတဲ့ သီအိုရီ ႏွစ္ခုထဲက တစ္ခုပါ။ အဲဒါကို Transtheoretical Model လို႕ ေခၚပါတယ္။ အဲဒီမွာ ေျပာထားတာက လူတစ္ေယာက္က သူ႔ရဲ႕ အျပဳအမူတစ္ခုကို ေျပာင္းလဲဖုိ႔အတြက္ အဆင့္ေတြကို ျဖတ္သန္းရပါတယ္။
ပထမဆံုး အဆင့္က မစဥ္းစားမီ အဆင့္ပါ။ အဲဒီအဆင့္မွာ လူတစ္ေယာက္က သူ႔ အျပဳအမူေတြကို ေျပာင္းဖို႕ မစဥ္းစားေသးပါဘူး။
ဒုတိယအဆင့္က စဥ္းစားတဲ့ အဆင့္။ တစ္ခ်ိန္ခ်ိန္မွာေတာ့ ဒီအျပဳအမူကို ငါေျပာင္းမယ္လို႔ သူ စစဥ္းစားေနၿပီ။ အခု ထလုပ္ဖို႔ေတာ့ မဟုတ္ေသးဘူး။ ေျပာင္းရင္ ဘာျဖစ္မလဲ၊ မေျပာင္းရင္ ဘာျဖစ္မလဲ ဆိုတာမ်ိဳးေတြကို စဥ္းစား ခ်င့္ခ်ိန္ေနတာမ်ိဳးေတြလဲ ဒီအဆင့္မွာ စေနပါၿပီ။ သူက ေျပာင္းလဲတဲ့ အဆင့္ ေနာက္တစ္ဆင့္ကို ဆက္သြားမွာလား၊ မသြားဘူးလားဆိုတာ အဲဒီက ရလာတဲ့ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ေတြေပၚမွာ မူတည္ေနပါတယ္။
ေနာက္တစ္ဆင့္ကို ဆက္သြားမယ္လို႔ ဆံုးျဖတ္လိုက္ၿပီ ဆုိရင္ ေရာက္သြားတဲ့ အဆင့္က ျပင္ဆင္မႈ အဆင့္ပါ။ ေျပာင္းလဲမႈေတြ ျပဳလုပ္ဖို႔ အဆင္သင့္ ျဖစ္ၿပီေပါ့။ ကိုယ္ ဘယ္လိုပံုစံနဲ႔ ေျပာင္းမယ္၊ ဘာေတြ လုပ္မယ္ ဆိုတဲ့ စိတ္ကူးေတြလဲ အဲဒီအခ်ိန္မွာ ရွိေနပါၿပီ။
ေနာက္တစ္ဆင့္ကို ဆက္တက္မယ္ဆိုရင္ တကယ္လုပ္တဲ့ အဆင့္ကို ေရာက္ပါၿပီ။ ကိုယ္အေလးခ်ိန္ခ်မယ္လို႔ ဆံုးျဖတ္တယ္ ဆိုရင္၊ ကိုယ္လက္လႈပ္ရွားမႈ ေတြကို စလုပ္ၿပီဆုိတဲ့ အေနအထားနဲ႔ ဥပမာေပးရင္ ျမင္သာမယ္လုိ႕ ထင္ပါတယ္။
ေနာက္အဆင့္က အဲဒီ စ လုပ္တာေလးကို ဆက္ၿပီး စြဲစြဲျမဲျမဲလုပ္ေနတဲ့ အဆင့္ပါ။ စၾကည့္ၿပီး ေနာက္ျပန္ဆုတ္ သြားႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီလို ေနာက္ျပန္မဆုတ္ဘူးဆိုမွသာ ဒီအဆင့္ကို တက္လာတာပါ။
ေနာက္ဆံုးတစ္ဆင့္က လိုခ်င္တဲ့ ေျပာင္းလဲမႈကို ရသြားတဲ့ အဆင့္ပါ။ ဥပမာ ေဆးလိပ္ျဖတ္မယ္လို႕ ဆံုးျဖတ္ရင္ လံုး၀ ျပတ္သြားၿပီဆုိတဲ့ အဆင့္မ်ိဳးပါ။ ဒီအဆင့္ ေတြကို သိနားလည္ ထားျခင္းအားျဖင့္ လူေတြ အျပဳအမူ ေျပာင္းလဲေအာင္ ေဆာင္ရြက္တဲ့ နည္းလမ္းေတြ ခ်မွတ္ရာမွာ ဒါေတြကို လမ္းညႊန္ အျဖစ္ အသံုးခ်လို႔ ရပါတယ္တဲ့။
Precaution Adoption Process Modelေနာက္ထပ္ ေျပာင္းလဲမႈ အဆင့္ဆင့္ကို ေျပာတဲ႔ အလားတူ သီအိုရီတစ္ခုက Precaution Adoption Process Model ျဖစ္ပါတယ္။ သူ ေျပာတာကေတာ့ -ပထမအဆင့္က အေျခအေနေတြကို သတိမထားမိေသးတဲ့ အဆင့္ပါ။ ဥပမာ ေျပာရရင္ လူထုထဲမွာ အိတ္ခ်္အိုင္ဗီြပိုး ျပန္႕ႏွံ႕ကူးစက္ေနတယ္ ဆိုတာသိေပမယ့္ ကိုယ့္ကိုယ္ကို ကာကြယ္ဖို႔ လိုတယ္ဆိုတာကို မသိတာမ်ိဳး။ဒုတိယအဆင့္က အေျခအေနကို သိသြားၿပီ၊ ဒါေပမယ့္ အဲဒီအေျခအေနနဲ႕ ပတ္သက္လို႔ ဘာမွ စမလုပ္ ေသးဘူး။ေနာက္တစ္ဆင့္က ေျပာင္းလဲမႈေတြ စလုပ္ဖုိ႕ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ခ်တာ။ေနာက္ထပ္ႀကံဳရမွာက မလုပ္ဖုိ႕ ဆံုးျဖတ္တာနဲ႔၊ လုပ္ဖုိ႕ ဆံုးျဖတ္တာဆိုတဲ႕ အဆင့္ႏွစ္ဆင့္။ေနာက္အဆင့္ျဖစ္တဲ့ အဆင့္ (၆) က ေျပာင္းလဲဖုိ႕ စတင္ေဆာင္ရြက္တာ။ေနာက္ဆံုးအဆင့္က အဲဒီ ေျပာင္းလဲတဲ႔ အျပဳအမူကို စြဲစြဲျမဲျမဲ ဆက္လက္ ေဆာင္ရြက္တာ။
ေျပာတဲ့ပံုစံခ်င္း ကြာေပမယ့္ ေစာေစာက သီအိုရီနဲ႔ ေျပာသြားတဲ့ အေျခခံ သေဘာတရားခ်င္း တူေနတာကို ေတြ႔ ရပါလိမ့္မယ္။
ဒီသီအိုရီနွစ္ခုနဲ႕ ပတ္သက္လို႕ ေထာက္ျပၾကတာကေတာ့ တကယ္တမ္း လူေတြ အျပဳအမူ ေျပာင္းလဲၾကတဲ့ အခါမွာ အဲဒီလုိ တစ္ဆင့္ၿပီး တစ္ဆင့္ အစဥ္အတိုင္း မ်ဥ္းေျဖာင့္လို မသြားပါဘူးတဲ့။ မ်ားေသာအားျဖင့္ အဆင့္ေတြၾကားထဲမွာ ပတ္ျခာလည္ေနတတ္ပါတယ္။ တစ္ခါတစ္ရံမွာ အဆင့္ေတြက ေနာက္ဘက္ ျပန္ဆုတ္ သြားၿပီး အစကေန ျပန္စရတာမ်ိဳးေတြလဲ ရွိတတ္ပါတယ္တဲ့။ ဥပမာ ေျပာရရင္ ေကာင္ေလးတစ္ေယာက္ သူ႔ရည္းစားနဲ႔ ျပတ္သြားလုိ႕ ေဆးလိပ္ စေသာက္ျဖစ္သြားတယ္ ဆိုပါစို႔။ ေနာက္ေတာ့ သူက ေဆးလိပ္နဲ႔ က်န္းမာေရး ျပႆနာေတြ အေၾကာင္း ပညာေပးေတြကို ၾကားသိလာရင္း ေဆးလိပ္ျဖတ္ဖို႔ စ စဥ္းစားမိလာပါတယ္။ အဲဒီကေန အျပဳအမူ ေျပာင္းလဲတဲ့ အဆင့္ တစ္ဆင့္ခ်င္းကို ျဖတ္ေက်ာ္ၿပီး ျဖတ္တဲ့ အဆင့္ကေန ျပတ္တဲ့ အဆင့္အထိ ေရာက္သြားခဲ့ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တစ္ေန႕မွာ မေမွ်ာ္လင့္ဘဲ လမ္းမွာ သူ႕ ရည္းစားေဟာင္းကို တျခားတစ္ေယာက္နဲ႔ တြဲလာတာ ေတြ႕လိုက္ရေတာ့ သူ ေဆးလိပ္တစ္ဗူး ၀ယ္ၿပီး ျပန္ေသာက္ျဖစ္သြားပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ရက္နည္းနည္း ၾကာလာတဲ့အခါ အသိစိတ္ျပန္၀င္လာၿပီး ႏွစ္ပတ္ အၾကာမွာ ေဆးလိပ္ကို ျပန္ျဖတ္လိုက္ပါတယ္တဲ့။ အဲဒီမွာ သူက ေနာက္ဆံုးနားက အဆင့္ကို ေရာက္ၿပီးမွ အေရွ႕ဖက္က အဆင့္ေတြဆီကို ျပန္ဆုတ္သြားတာပါ။ ၿပီးမွ ေနာက္ဆံုး အဆင့္ကို ျပန္ေရာက္ပါတယ္။ အဲဒီေတာ့ ေျပာင္းလဲမႈ အဆင့္ေတြက မ်ဥ္းေျဖာင့္လို မဟုတ္ဘဲ စက္၀ိုင္းလို လည္ေနတယ္ဆိုတာ ျမင္သာမယ္ ထင္ပါတယ္။
ေနာက္ေ၀ဘန္ ေထာက္ျပမႈ တစ္ခုက အဲဒီေျပာင္းလဲတဲ့ အဆင့္ေတြကို ဘယ္လို တိုင္းတာမွာလဲတဲ့။ ပထမဆံုး အဆင့္ျဖစ္တဲ့ သတိမျပဳမိတာက သတိျပဳမိလာတာမ်ိဳးက က်န္းမာေရးဆိုင္ရာ အသိပညာကို ၾကားဖူးလား၊ မၾကားဖူးဘူးလား စတာေတြနဲ႔ တိုင္းႏိုင္ေပမယ့္ ေနာက္ပိုင္းအဆင့္ေတြ ျဖစ္တဲ့ ေျပာင္းဖုိ႔ စဥ္းစားတဲ့အဆင့္နဲ႔ ေျပာင္းလဲဖုိ႕ စတင္ ျပင္ဆင္တဲ့ အဆင့္ကို ဘယ္လို ခြဲမွာလဲ၊ စြဲစြဲျမဲျမဲလုပ္ေနတာနဲ႔ လံုး၀ အမူအက်င့္ေျပာင္းတဲ့ အဆင့္ကို ဘယ္လိုခြဲမွာလဲလို႔ ေမးစရာေတြ ျဖစ္လာပါတယ္။
လူတစ္ေယာက္က ဘယ္အဆင့္ကို ေရာက္ေနတယ္လို႕ တိတိက်က် ေျပာလုိ႕မရတဲ့အခါမွာ အဆင့္လိုက္ လိုအပ္ခ်က္ေတြအရ ၾကား၀င္ ကူညီေဆာင္ရြက္မႈေတြ လုပ္ေပးဖို႔ကလဲ ခက္ပါလိမ့္မယ္လုိ႔ ဆိုထားပါတယ္။
Posts
