စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မ်ားကို ဥပေဒျဖင္႔ ကာကြယ္ျခင္း
ေဆးပညာေလာကမွာ က်င္႔သံုးတဲ႔ သမားက်င္႔၀တ္၀ိနည္း (Medical Ethics) ေတြဟာ အေနာက္တိုင္း ေတြးေခၚ ဒႆနပညာကို အေျခခံၿပီး၊ လူနာဖက္က ရပ္တည္ပါတယ္။
အဓိက သမားက်င္႔၀တ္၀ိနည္း ေလးသြယ္ (Four Principles of Medical Ethics) ကေတာ႔
၁။ လူနာ၏ ေကာင္းက်ိဳးကို ေရွးရႈျခင္း (Beneficence/ Do good)
၂။ လူနာ၏ ဆိုးက်ိဳးကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္း (Non-maleficence/ Do no harm)
၃။ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈ တစ္နည္းအားျဖင္႔ သူ႕ဘ၀အတြက္ သူဆံုးျဖတ္ႏိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း
(Respect for autonomy)
၄။ လူနာေတြအေပၚ မွ်တရျခင္း (Justice) တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။
တစ္ခါတရံ ဒီေလးခု အခ်င္းခ်င္း ထိပ္တုိက္ေတြ႕တဲ႕အခါမ်ိဳးမွာေတာ႔ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy) က ေရွ႕တန္းတင္ခံရတာ မ်ားပါတယ္။ ဆရာ၀န္က ဘယ္ေလာက္ ေကာင္းတယ္ထင္ထင္ လူနာမွာ စဥ္းစားဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း ရွိလို႔ကေတာ႔ လူနာရဲ႕ ေရြးခ်ယ္မႈကသာ အတည္ျဖစ္ပါတယ္။ ေရာဂါ ရွည္ေညာင္းေစမယ္႔ ေဆးမ်ိဳး၊ ကုထံုးမ်ိဳးကို ဆရာ၀န္က လူနာရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳးကို ေရွးရႈၿပီး ၫႊန္းေပမယ္႔ လူနာက အေၾကာင္းေၾကာင္းေၾကာင္႔ (ဥပမာ ကင္ဆာေဆး chemotherapy ဆိုရင္ ေဆးေၾကာင္႔ရတဲ႔ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြကို မခံစားႏိုင္ မခံစားခ်င္လို႔) ျငင္းဆန္တာမ်ိဳးေပါ႔။ ေသေသခ်ာခ်ာ (အက်ိဳးအျပစ္ ေစ႔ငေအာင္) ရွင္းျပေဆြးေႏြးၿပီးသားေတာ႔ ျဖစ္ရပါမယ္။
လူနာရဲ႕ ေရြးခ်ယ္မႈနဲ႔ ဆန္႔က်င္ၿပီး ကုသခြင္႔ ရွိတာ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာသည္ေတြကို ကုသတဲ႔ေနရာမွာပါ။ သေဘာကေတာ႔ စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ခ်င္႔ခ်ိန္ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း မရွိတဲ႔ အခ်ိန္ကာလ တစ္ခုအတြင္း (တစ္နည္းအားျဖင္႔ ေရာဂါေဖာက္ေနခိုက္) ဆရာ၀န္က လူနာကိုယ္စား ဆံုးျဖတ္ၿပီး ကုသင္႔တာကို ကုေပးတဲ႔သေဘာပါ။ ဒါေပမယ္႔ လုပ္ခ်င္တိုင္း အရမ္းကာေရာ လုပ္လို႔ မရပါဘူး။ ျဖစ္ရိုးျဖစ္စဥ္နဲ႔ မူကြဲေနတဲ႔ လုပ္ရပ္မွာ လူနာေရာ၊ ဆရာ၀န္ပါ vulnerable (အကာအကြယ္မဲ႔၊ မလံုမၿခံဳ) ျဖစ္တတ္ပါတယ္။
စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာရွင္ေတြဟာ ေယဘုယ်အားျဖင္႔ လူ႕အသိုင္းအ၀ိုင္းရဲ႕ ပယ္ျခင္း ၾကဥ္ျခင္းကို ခံရၿပီးသား ျဖစ္ပါတယ္။ ေျမနိမ္႔ရာ လွံစိုက္တာမ်ိဳး မျဖစ္ရေအာင္ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မ်ားကို ကာကြယ္တဲ႔ ဥပေဒေတြ ရွိပါတယ္။ ႏိုင္ငံတိုင္းမွာေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ယူေကမွာဆိုရင္ စေကာ႔တလန္မွာ တစ္မ်ိဳး၊ အဂၤလန္နဲ႔ ေ၀လနယ္မွာ တစ္မ်ိဳး၊ ေျမာက္ပိုင္း အိုင္ယာလန္မွာ တစ္မ်ိဳး နည္းနည္းစီ ကြဲပါတယ္။ ကၽြန္မသိတဲ႔ အဂၤလန္နဲ႔ ေ၀လနယ္က လုပ္ထံုးလုပ္နည္းကို နည္းနည္း ေျပာျပခ်င္ပါတယ္။
Mental Health Act ရွိတဲ႔အတြက္ စိတ္ေရာဂါ ခံစားေနရတဲ႔ လူတစ္ေယာက္ကို သူ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး ဥပေဒအရ ေဆးရံုတင္ ေဆးကုႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး ဆရာ၀န္မွာ ရွိသလို၊ လူနာမွာလည္း ဒီကိစၥအေပၚ စိန္ေခၚအယူခံႏိုင္ခြင္႔ကို သူ႕အခြင္႔အေရးအေနနဲ႔ အလိုအေလ်ာက္ ရပါတယ္။ ဥပေဒသာ မရွိခဲ႔ရင္ ဒီလို လုပ္ပိုင္ခြင္႔ ရွိတာကို လူနာေတြ သိခ်င္မွ သိ၊ ရခ်င္မွ ရမွာေပါ႔။ တျခားလမ္းေၾကာင္းကေန အယူခံေတာ႔လည္း အခ်ိန္ ပိုၾကာရင္ ၾကာမယ္။ ဒါမွမဟုတ္ ေဆးရံုေပၚ မူတည္လို႔၊ လူနာ မ်က္ႏွာ ရွိ၊မရွိေပၚ မူတည္လို႔ တံု႔ျပန္ရလဒ္ခ်င္း မတူတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္ရင္ျဖစ္မယ္ေပါ႔။
လူတစ္ေယာက္ဟာ စိတ္ပူရေလာက္ေအာင္ စိတ္ေဖာက္ျပန္လာရင္ အမ်ားအားျဖင္႔ အဲဒီလူရဲ႕ မိသားစုက မိသားစု ဆရာ၀န္ (General Practitioner-GP) ကို အေၾကာင္းၾကားတတ္ပါတယ္။ မိသားစုဆရာ၀န္က ပဏာမ သြားၾကည္႔ၿပီး ဒီလူဟာ တျခားေရာဂါ မဟုတ္ပဲ စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ဒီလို ျဖစ္ေနတယ္၊ တကယ္လည္း ေနာက္တစ္ဆင္႔ စစ္ေဆးဖို႔ လုိအပ္ေနၿပီလို႔ ထင္ရင္ Mental Health Act assessment လို႔ေခၚတဲ႔ အထူးစစ္ေဆးမႈအတြက္ တာ၀န္က် လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ (Approved Social Worker - ASW) ကို အေၾကာင္းၾကားပါတယ္။ မ်ားေသာအားျဖင္႔ ဒီလိုစစ္ေဆးမႈဟာ ဒီလူ(လူနာ)ရဲ႕ အိမ္မွာ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ လူနာက အရမ္းႀကီး ေသာင္းက်န္းမေနဘူး၊ သူ႕မိသားစုကလည္း စစ္ေဆးမယ္႔အဖြဲ႕ မလာမခ်င္း လူနာကို ေစာင္႔ေရွာက္ေပးဖို႔ လိုလားစိတ္ခ်တယ္ ဆိုရင္ေပါ႔။
အဲဒီလို မဟုတ္ပဲ လူနာက ေရာဂါေၾကာင္႔ အနားက မိသားစု၀င္ေတြကို ရန္ျပဳၿခိမ္းေျခာက္ေနမယ္ ဆိုရင္ေတာ႔ မိသားစုဆရာ၀န္ သို႔မဟုတ္ မိသားစုကိုယ္တိုင္က ရဲကို အေၾကာင္းၾကားပါတယ္။ ရဲက “လံုၿခံဳစိတ္ခ်ရရာ ေနရာ” (ဥပမာ ေဆးရံု အေရးေပၚဌာန သို႔မဟုတ္ မ်ားေသာအားျဖင္႔ ရဲစခန္း) ကို ေခၚသြားရပါတယ္။ ရဲစခန္းေရာက္ၿပီးတဲ႔အခါ တာ၀န္က် လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ (ASW) ကို ေခၚပါတယ္။ ဒီလို မဟုတ္ပဲ လမ္းေပၚမွာ ေလွ်ာက္ရမ္း သို႔မဟုတ္ အႏၲရာယ္ မေရွာင္ ေလွ်ာက္သြားေနလို႔ ရဲကဖမ္းလာတဲ႔လူ ဆိုရင္လည္း မႈခင္းဆရာ၀န္က အရင္ စစ္ေဆးၿပီး စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္ႏိုင္တယ္-လို႔ ထင္ရင္ အထက္ကလိုပဲ ASW ကို ခ်က္ခ်င္း ေခၚရပါတယ္။ လူနာက တစ္ေယာက္တည္း ေနၿပီး ဘယ္သူ႕ကိုမွ အေတြ႕မခံ (ဥပမာ လူေတြက သူ႕ကို လုပ္ႀကံဖို႔ ေနာက္ေယာင္ခံေနတယ္-လို႔ ေရာဂါေၾကာင္႔ ယံုၾကည္ေန)တာမ်ိဳးဆိုရင္ လူနာရဲ႕အိမ္ကို ခြင္႔ျပဳခ်က္ မပါပဲ ၀င္ဖို႔ ၀ရမ္း လိုပါတယ္။ ဒီ၀ရမ္းရဖို႔ကို ASW က တာ၀န္က် တရားသူႀကီး (Magistrate) ကို ဆက္သြယ္ပါတယ္။
ASW က Mental Health Act assessment လို႔ေခၚတဲ႔ အထူးစစ္ေဆးမႈကို စီစဥ္တဲ႔အခါ တစ္ေဆးရံုစီက လာတဲ႔ လြတ္လပ္ေသာ ဆရာ၀န္ႏွစ္ဦး (two independent doctors) ကို ရွာရပါတယ္။ အေၾကာင္းကေတာ႔ ပင္းထားတာ မဟုတ္တဲ႔၊ မွ်တတဲ႔ သေဘာထားအျမင္ကို လိုခ်င္လို႔ပါပဲ။ ဒီဆရာ၀န္ႏွစ္ေယာက္မွာ အနည္းဆံုးတစ္ေယာက္က အေတြ႕အႀကံဳရွိ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ ျဖစ္ပါတယ္။ က်န္တစ္ေယာက္ကေတာ႔ ဒီလို အထူးစစ္ေဆးမႈေတြအတြက္ ေလ႔က်င္႔ေပးထားတဲ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ (General Practitioner-GP) ျဖစ္တာ မ်ားပါတယ္။ တစ္ခါတေလေတာ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ ႏွစ္ေယာက္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ တစ္ေဆးရံုတည္းက မျဖစ္ရပါဘူး။
သံုးေယာက္ဆံုရင္ လူနာနဲ႔ ေတြ႕ဆံုစစ္ေဆးမႈ လုပ္ပါတယ္။ ရဲစခန္းမွာ ဆိုရင္ေတာင္ လူနာကို ခ်ဳပ္ေႏွာင္မထားပါဘူး။ Interview အခန္းထဲ ေခၚ၊ မိတ္ဆက္၊ လက္ဆြဲႏႈတ္ဆက္ၿပီး ေအးေအးေဆးေဆး ေမးျမန္းတာပါပဲ။ လူနာကလည္း မ်ားေသာအားျဖင္႔ ေကာင္းေကာင္းမြန္မြန္ တံု႔ျပန္တတ္ပါတယ္။ လူနာက ေသာင္းက်န္းႏိုင္တဲ႔ သာဓက ရွိရင္ေတာ႔ ရဲသားမ်ား အခန္း၀မွာ လိုရမယ္ရ ေခၚထားရပါတယ္။ သိပ္ေသာင္းက်န္းေနရင္ေတာ႔ cell အျပင္နဲ႔အတြင္း တိုတုိနဲ႔ လိုရင္း အေမးအေျဖေပါ႔။ ဒီလို စစ္ေဆးမႈမွာ တာ၀န္ရွိသူအားလံုး ယဥ္ေက်းၾကပါတယ္။
ေယဘုယ်အားျဖင္႔ ASW ဟာ လူနာကို ကိုယ္စားျပဳၿပီး သူ႕ရဲ႕တာ၀န္တစ္ခုက လူနာအတြက္ အေကာင္းဆံုး ျဖစ္ဖို႔၊ လူနာရဲ႕ အခြင္႔အေရးကို ကာကြယ္ေပးဖို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာမိသားစုနဲ႔ ဆက္သြယ္ၿပီး သူတို႔ သေဘာ၊ ေသာကေတြကို တုိက္ရိုက္ နားေထာင္တဲ႔သူလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာရဲ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး ေဆးရံုတင္ရတဲ႔ကိစၥ မလိုအပ္ပဲ မျဖစ္ရေလေအာင္ ႀကိဳးစားတတ္ပါတယ္။ လူနာကို နား၀င္ေအာင္ အရွင္းအေျပာ ကၽြမ္းက်င္ညက္ေညာၾကပါတယ္။ စစ္ေဆးေမးျမန္းၿပီးလို႔ လူနာက စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ မဟုတ္ပဲ အရက္ သို႔မဟုတ္ မူးယစ္ေဆး၀ါးေၾကာင္႔ ခဏ ေၾကာင္ေနတတ္တာမ်ိဳးဆိုရင္ စိတ္ေရာဂါေဆးရံုကို မတင္ပါဘူး။
စိတ္ေရာဂါ ရွိတယ္လို႔ သိၿပီးသား လူနာေဟာင္း သို႔မဟုတ္ စိတ္ေရာဂါရွိတယ္လို႔ ေတာ္ေတာ္ေလး ေသခ်ာေနတဲ႔ လူနာသစ္ ဆိုရင္ေတာ႔ ေဆးရံုမွာ ကုသင္႔သလား၊ ေနအိမ္ထိ အေရာက္ လာၾကည္႔ပံ႔ပိုးမယ္႔ Home Treatment/ Crisis Resolution Teams ေတြနဲ႔ ကုသင္႔သလား ဆံုးျဖတ္ရပါတယ္။ မလိုအပ္ပဲ ေဆးရံုမတင္ပါဘူး။ ေရွးပံုစံ ႏွစ္ရွည္လမ်ား ေလွာင္ထားတဲ႔ Mental Asylums/ Institutions (ျမန္မာျပည္မွာေတာ႔ အရူးေထာင္လို႔ ေခၚၾကတယ္ ထင္ပါရဲ႕) ေတြ မရွိေတာ႔တာ ၾကာလွပါၿပီ။ ေရာဂါေဖာက္တံုး ေဆးရံုတက္ကု၊ ၿပီးရင္ ကိုယ္႔အိမ္ကိုယ္ျပန္ မိသားစုနဲ႔ ေနႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီလို ေနႏိုင္ေအာင္ ထိထိေရာက္ေရာက္ ပံ႔ပိုးႏိုင္တဲ႔ ေဆးရံုျပင္ပ ကုသေရးအဖြဲ႔ေတြ (Home Treatment/ Crisis Resolution Teams) လည္း ရွိတာကိုး။
ေဆးရံုတက္ကုမွ ျဖစ္မယ္ ဆိုရင္ေတာ႔ လူနာကို အသိေပးရပါတယ္။ သူက သေဘာတူရင္ ဒါဟာ “မိမိဆႏၵအေလ်ာက္ ေဆးရံုတက္ျခင္း (voluntary admission)” ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာက သူ႕မွာ ဘာေရာဂါမွ မရွိဘူး၊ ေဆးရံုတက္စရာ ေဆးေသာက္စရာလည္း မလိုဘူးလို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ျငင္းဆန္ရင္ေတာ႔ ဥပေဒ သံုးရမလား စဥ္းစားရေတာ႔တယ္။
လူနာဟာ သူ႕ရဲ႕ ခုလက္ရွိ စိတ္ေရာဂါ တစ္မ်ိဳးမ်ိဳး ခံစားေနရတဲ႔ လကၡဏာ ရွိၿပီး၊ အဲဒီ လကၡဏာေတြက
(၁) သူကိုယ္တိုင္ရဲ႕ လံုျခံဳမႈ
(၂) သူကိုယ္တိုင္ရဲ႕ က်န္းမာေရး
(၃) အမ်ားသူငါ လူတကာရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳး လံုျခံဳမႈ- ထဲက တစ္ခုခု သို႔မဟုတ္ တစ္ခုထက္ ပိုတဲ႔ အခ်က္ေတြကို ၿခိမ္းေျခာက္ေနသလား ဆန္းစစ္ရပါတယ္။
ဥပမာ
(၁) စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ အလြန္အမင္း ဆိုးေနသူတစ္ဦးက သတ္ေသဖို႔ ႀကိဳးစားတာမ်ိဳး
(၂) စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါသည္တစ္ေယာက္က သူ ေသာက္ေနက် စိတ္ေရာဂါေဆးေတြကို သူမ်ားက အဆိပ္ခတ္ပါတယ္လို႔ ယံုၿပီး ေဆးမေသာက္ေတာ႔လို႔ ေရာဂါဆိုးလာၿပီး လံုး၀ မစားမေသာက္ မအိပ္ပဲ စိုးရိမ္စရာ ျဖစ္လာတာမ်ိဳး
(၃) စိတ္ႂကြေရာဂါ ေဖာက္ေနသူတစ္ေယာက္ဟာ သူ႕ကိုယ္သူ ဂ်ိမ္းစဘြန္းကဲ႔သို႔ အထူးသူလွ်ိဳလို႔ ယံုၾကည္တဲ႔အျပင္ ေနာက္က ရန္သူ လိုက္လာတယ္ ဆိုၿပီး ကားကို ရမ္းကားစြာ ေမာင္းတာမ်ိဳးေပါ႔။
အထက္မွာ ေဖာ္ျပခဲ႔တဲ႔ သံုးခ်က္ထဲက အနည္းဆံုး တစ္ခ်က္နဲ႔ ညီရင္ ဥပေဒကို သံုး၊ လူနာရဲ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး စိတ္ေရာဂါကုေဆးရံုကို တင္လို႔ ရပါတယ္။ ဒါကို compulsory/ formal admission လို႔ ေခၚပါတယ္။ ဒါကလည္း အခ်ိန္ကာလ အကန္႔အသတ္နဲ႔ပါ။ ပုဒ္မေပၚ မူတည္လို႔ စစ္ေဆးဖို႔ပဲဆိုရင္ အၾကာဆံုး (၂၈)ရက္၊ ေဆးပါကုဖို႔ဆိုရင္ အၾကာဆံုး (၆)လ အထိပါပဲ။ လိုအပ္ရင္ေတာ႔ ထပ္တိုးႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကို ေထာက္ခံမယ္႔ အေၾကာင္းအရာ ခိုင္ခိုင္လံုလံု (အထက္က သံုးခ်က္ထဲက အနည္းဆံုး တစ္ခု) ေတာ႔ ရိွရတာေပါ႔။ လူနာကို ဒီလို ဆံုးျဖတ္တဲ႔အေၾကာင္း သိေအာင္ ခ်က္ခ်င္း ရွင္းျပရပါတယ္။
ဥပေဒ သံုးၿပီး ေဆးရံုတင္တဲ႔ ကိစၥကို ဒီစစ္ေဆးမႈမွာ ပါ၀င္သူ သံုးေယာက္စလံုး သေဘာတူရပါတယ္။ က်ိဳးေၾကာင္းခိုင္လံုရင္ ဆရာ၀န္ႏွစ္ေယာက္ၾကား သေဘာထား ကြဲလြဲႏိုင္ပါတယ္။ (ဒါက ျဖစ္ေတာ႔ ျဖစ္ခဲပါတယ္) အဲဒီလို ကြဲလြဲၿပီဆိုတာနဲ႔ compulsory/ formal admission လုပ္လို႔ မရေတာ႔ပါဘူး။ ဒါဆို risk management ကို ထိေရာက္ေအာင္ ဘယ္လို လုပ္မလဲ ဆိုတဲ႔ မဟာျပႆနာကို ဆက္ေျဖရွင္းရပါတယ္။ ဒါဟာ ဒီေခါင္းစဥ္ရဲ႕ ျပင္ပကို ေရာက္သြားၿပီမို႔ ဆက္မေရးေတာ႔ပါဘူး။
Compulsory/ formal admission ဟာ လူနာအတြက္ လမ္းဆံုး မဟုတ္ပါဘူး။ မေက်နပ္ရင္ အယူခံ ၀င္ႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး ရွိပါတယ္။ ဒါကိုလည္း ASW က တစ္ခါတည္း အသိေပးပါတယ္။ အဲဒီအတြက္ ေရွ႕ေနလည္း ငွားေပးပါတယ္။ ဒီအမႈေတြကို သူ႕အခ်ိန္ ကန္႔သတ္ခ်က္အတြင္းမွာ ၾကားနာရပါတယ္။ နာၾကားတဲ႔ ခံုအဖြဲ႕(Mental Health Review Tribunal) မွာ ဥပေဒ ကၽြမ္းက်င္သူ တစ္ဦး၊ စိတ္ေရာဂါ အထူးကု တစ္ဦး နဲ႔ အရပ္သား တစ္ဦး ေပါင္းသံုးဦး ပါ၀င္ပါတယ္။ ဒီအဖြဲ႕ကို အယူခံခ်က္ဆိုင္ရာ ဗဟိုဌာနက စီစဥ္ေစလႊတ္တာ ျဖစ္ၿပီး၊ တျခားအရပ္ေဒသက လာတာ ျဖစ္ပါတယ္။ လြတ္လပ္မွ်တေစတဲ႔ သေဘာပါပဲ။
ဒီအဖြဲ႕က လူနာကို လက္ရွိကုေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါပါရဂူ၊ လူနာရဲ႕ လက္ရွိ သူနာျပဳထဲက တစ္ဦး နဲ႔ လူမႈ၀န္ထမ္းအရာရွိ စုစုေပါင္း သံုးဦးရဲ႕ အစီရင္ခံစာ သံုးေစာင္ကို ဖတ္ပါတယ္။ လူနာနဲ႔လည္း ေတြ႕ဆံု စကားေျပာပါတယ္။ ၿပီးမွ အစီရင္ခံစာတင္တဲ႔ အထက္ပါ သံုးဦး၊ လူနာ၊ သူ႕ရဲ႕ ေရွ႕ေနတို႔နဲ႔ မ်က္ႏွာစံုညီ ခံုရံုးထိုင္ပါတယ္။ ေဆးရံုမွာ လာလုပ္တဲ႔ ခံုရံုးေပမယ္႔ ဥပေဒအရ လိုအပ္ခ်က္ေတြအတိုင္း စစ္ေမးတာပါ။ ဒီခံုအဖြဲ႕က လူနာကို သူ႕ဆႏၵ ဆန္႔က်င္ၿပီး ေဆးရံုတင္ထားတာဟာ ဥပေဒနဲ႔ မညီဘူးလို႔ ေတြ႕ရွိရင္ နဂိုပုဒ္မ ပ်က္ပ်ယ္ၿပီး လူနာလည္း သူ႕သေဘာ သူေဆာင္ခြင္႔ ရပါတယ္။ ေဆးရံုက ဆင္းႏိုင္တယ္ေပါ႔။ ကိုက္ညီရင္ေတာ႔ ေဆးကုဖို႔ လိုသေလာက္ ေဆးရံုမွာ ဆက္ေနရပါတယ္။
ေဆးရံုေပၚမွာ ေဆးကုလိုက္လို႔ လူနာက သက္သာလာၿပီး ဆရာ၀န္နဲ႔ ေျပာဆိုေဆြးေႏြးႏိုင္တဲ႔ အေျခအေနကို ျပန္ေရာက္ၿပီ ဆိုရင္ေတာ႔ လူနာနဲ႔ ဆရာ၀န္ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေရွ႕ကုထံုးကို ေဆြးေႏြးႏိုင္ပါၿပီ။ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy) ျပန္တည္သြားၿပီေပါ႔။ လူနာကလည္း သူ႕ေကာင္းက်ိဳးအတြက္မွန္း လက္ခံလာလို႔ အသာတၾကည္ပဲ ေဆးရံုမွာ ဆက္ေနဖို႔ သေဘာတူတတ္ပါတယ္။ ဒါဆို ဥပေဒ သံုးၿပီး ေဆးရံုတင္ထားတဲ႔ ကိစၥကို သူ႕ကို ကုေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါပါရဂူႀကီးက ပယ္ဖ်က္ေပးႏိုင္ပါတယ္။ “မိမိဆႏၵအေလ်ာက္ ေဆးရံုတက္ျခင္း (voluntary admission)” ျပန္ျဖစ္သြားတာေပါ႔။
ဒီေလာက္ဆို သာမန္လူထုရဲ႕ ၾကဥ္ျခင္း၊ ပယ္ျခင္းကို မသိမသာေရာ၊ သိသိသာသာပါ ခံရတဲ႔ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္ေတြကို ဥပေဒကေပးတဲ႔ အကာအကြယ္အေၾကာင္း တစ္ေစ႔တစ္ေစာင္းေလး စံုသေလာက္ ျဖစ္သြားပါၿပီ။ အရမ္းႀကီး ရႈပ္ေထြးမသြားဘူးလို႔ေတာ႔ ေမွ်ာ္လင္႔ပါတယ္။ တျခားႏိုင္ငံေတြက အေတြ႕အႀကံဳေတြ ရွိရင္လည္း ၾကားသိလိုပါတယ္။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။
(ကိုယ္ပိုင္ဘေလာ႔ဂ္မွာ တင္ၿပီးသား ပို႔စ္ ျဖစ္ပါတယ္။ စိတ္၀င္စားေလာက္မယ္ ထင္လို႔ေရာ၊ တံု႔ျပန္မႈကို သိလိုတာေၾကာင္႔ေရာ၊ မေရးႏိုင္တာ ၾကာေနလို႔ အားနာတာေၾကာင္႔ေရာ ဒီမွာ ျပန္တင္လိုက္တာပါ။ လြတ္လပ္စြာ ေ၀ဖန္ႏိုင္ပါတယ္)
အဓိက သမားက်င္႔၀တ္၀ိနည္း ေလးသြယ္ (Four Principles of Medical Ethics) ကေတာ႔
၁။ လူနာ၏ ေကာင္းက်ိဳးကို ေရွးရႈျခင္း (Beneficence/ Do good)
၂။ လူနာ၏ ဆိုးက်ိဳးကို ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္း (Non-maleficence/ Do no harm)
၃။ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈ တစ္နည္းအားျဖင္႔ သူ႕ဘ၀အတြက္ သူဆံုးျဖတ္ႏိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း
(Respect for autonomy)
၄။ လူနာေတြအေပၚ မွ်တရျခင္း (Justice) တို႔ ျဖစ္ပါတယ္။
တစ္ခါတရံ ဒီေလးခု အခ်င္းခ်င္း ထိပ္တုိက္ေတြ႕တဲ႕အခါမ်ိဳးမွာေတာ႔ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy) က ေရွ႕တန္းတင္ခံရတာ မ်ားပါတယ္။ ဆရာ၀န္က ဘယ္ေလာက္ ေကာင္းတယ္ထင္ထင္ လူနာမွာ စဥ္းစားဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း ရွိလို႔ကေတာ႔ လူနာရဲ႕ ေရြးခ်ယ္မႈကသာ အတည္ျဖစ္ပါတယ္။ ေရာဂါ ရွည္ေညာင္းေစမယ္႔ ေဆးမ်ိဳး၊ ကုထံုးမ်ိဳးကို ဆရာ၀န္က လူနာရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳးကို ေရွးရႈၿပီး ၫႊန္းေပမယ္႔ လူနာက အေၾကာင္းေၾကာင္းေၾကာင္႔ (ဥပမာ ကင္ဆာေဆး chemotherapy ဆိုရင္ ေဆးေၾကာင္႔ရတဲ႔ ေဘးထြက္ဆိုးက်ိဳးေတြကို မခံစားႏိုင္ မခံစားခ်င္လို႔) ျငင္းဆန္တာမ်ိဳးေပါ႔။ ေသေသခ်ာခ်ာ (အက်ိဳးအျပစ္ ေစ႔ငေအာင္) ရွင္းျပေဆြးေႏြးၿပီးသားေတာ႔ ျဖစ္ရပါမယ္။
လူနာရဲ႕ ေရြးခ်ယ္မႈနဲ႔ ဆန္႔က်င္ၿပီး ကုသခြင္႔ ရွိတာ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာသည္ေတြကို ကုသတဲ႔ေနရာမွာပါ။ သေဘာကေတာ႔ စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ခ်င္႔ခ်ိန္ဆံုးျဖတ္ႏိုင္စြမ္း မရွိတဲ႔ အခ်ိန္ကာလ တစ္ခုအတြင္း (တစ္နည္းအားျဖင္႔ ေရာဂါေဖာက္ေနခိုက္) ဆရာ၀န္က လူနာကိုယ္စား ဆံုးျဖတ္ၿပီး ကုသင္႔တာကို ကုေပးတဲ႔သေဘာပါ။ ဒါေပမယ္႔ လုပ္ခ်င္တိုင္း အရမ္းကာေရာ လုပ္လို႔ မရပါဘူး။ ျဖစ္ရိုးျဖစ္စဥ္နဲ႔ မူကြဲေနတဲ႔ လုပ္ရပ္မွာ လူနာေရာ၊ ဆရာ၀န္ပါ vulnerable (အကာအကြယ္မဲ႔၊ မလံုမၿခံဳ) ျဖစ္တတ္ပါတယ္။
စိတ္ေရာဂါေ၀ဒနာရွင္ေတြဟာ ေယဘုယ်အားျဖင္႔ လူ႕အသိုင္းအ၀ိုင္းရဲ႕ ပယ္ျခင္း ၾကဥ္ျခင္းကို ခံရၿပီးသား ျဖစ္ပါတယ္။ ေျမနိမ္႔ရာ လွံစိုက္တာမ်ိဳး မျဖစ္ရေအာင္ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္မ်ားကို ကာကြယ္တဲ႔ ဥပေဒေတြ ရွိပါတယ္။ ႏိုင္ငံတိုင္းမွာေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ ယူေကမွာဆိုရင္ စေကာ႔တလန္မွာ တစ္မ်ိဳး၊ အဂၤလန္နဲ႔ ေ၀လနယ္မွာ တစ္မ်ိဳး၊ ေျမာက္ပိုင္း အိုင္ယာလန္မွာ တစ္မ်ိဳး နည္းနည္းစီ ကြဲပါတယ္။ ကၽြန္မသိတဲ႔ အဂၤလန္နဲ႔ ေ၀လနယ္က လုပ္ထံုးလုပ္နည္းကို နည္းနည္း ေျပာျပခ်င္ပါတယ္။
Mental Health Act ရွိတဲ႔အတြက္ စိတ္ေရာဂါ ခံစားေနရတဲ႔ လူတစ္ေယာက္ကို သူ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး ဥပေဒအရ ေဆးရံုတင္ ေဆးကုႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး ဆရာ၀န္မွာ ရွိသလို၊ လူနာမွာလည္း ဒီကိစၥအေပၚ စိန္ေခၚအယူခံႏိုင္ခြင္႔ကို သူ႕အခြင္႔အေရးအေနနဲ႔ အလိုအေလ်ာက္ ရပါတယ္။ ဥပေဒသာ မရွိခဲ႔ရင္ ဒီလို လုပ္ပိုင္ခြင္႔ ရွိတာကို လူနာေတြ သိခ်င္မွ သိ၊ ရခ်င္မွ ရမွာေပါ႔။ တျခားလမ္းေၾကာင္းကေန အယူခံေတာ႔လည္း အခ်ိန္ ပိုၾကာရင္ ၾကာမယ္။ ဒါမွမဟုတ္ ေဆးရံုေပၚ မူတည္လို႔၊ လူနာ မ်က္ႏွာ ရွိ၊မရွိေပၚ မူတည္လို႔ တံု႔ျပန္ရလဒ္ခ်င္း မတူတာမ်ိဳးလည္း ျဖစ္ရင္ျဖစ္မယ္ေပါ႔။
လူတစ္ေယာက္ဟာ စိတ္ပူရေလာက္ေအာင္ စိတ္ေဖာက္ျပန္လာရင္ အမ်ားအားျဖင္႔ အဲဒီလူရဲ႕ မိသားစုက မိသားစု ဆရာ၀န္ (General Practitioner-GP) ကို အေၾကာင္းၾကားတတ္ပါတယ္။ မိသားစုဆရာ၀န္က ပဏာမ သြားၾကည္႔ၿပီး ဒီလူဟာ တျခားေရာဂါ မဟုတ္ပဲ စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ဒီလို ျဖစ္ေနတယ္၊ တကယ္လည္း ေနာက္တစ္ဆင္႔ စစ္ေဆးဖို႔ လုိအပ္ေနၿပီလို႔ ထင္ရင္ Mental Health Act assessment လို႔ေခၚတဲ႔ အထူးစစ္ေဆးမႈအတြက္ တာ၀န္က် လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ (Approved Social Worker - ASW) ကို အေၾကာင္းၾကားပါတယ္။ မ်ားေသာအားျဖင္႔ ဒီလိုစစ္ေဆးမႈဟာ ဒီလူ(လူနာ)ရဲ႕ အိမ္မွာ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ လူနာက အရမ္းႀကီး ေသာင္းက်န္းမေနဘူး၊ သူ႕မိသားစုကလည္း စစ္ေဆးမယ္႔အဖြဲ႕ မလာမခ်င္း လူနာကို ေစာင္႔ေရွာက္ေပးဖို႔ လိုလားစိတ္ခ်တယ္ ဆိုရင္ေပါ႔။
အဲဒီလို မဟုတ္ပဲ လူနာက ေရာဂါေၾကာင္႔ အနားက မိသားစု၀င္ေတြကို ရန္ျပဳၿခိမ္းေျခာက္ေနမယ္ ဆိုရင္ေတာ႔ မိသားစုဆရာ၀န္ သို႔မဟုတ္ မိသားစုကိုယ္တိုင္က ရဲကို အေၾကာင္းၾကားပါတယ္။ ရဲက “လံုၿခံဳစိတ္ခ်ရရာ ေနရာ” (ဥပမာ ေဆးရံု အေရးေပၚဌာန သို႔မဟုတ္ မ်ားေသာအားျဖင္႔ ရဲစခန္း) ကို ေခၚသြားရပါတယ္။ ရဲစခန္းေရာက္ၿပီးတဲ႔အခါ တာ၀န္က် လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ (ASW) ကို ေခၚပါတယ္။ ဒီလို မဟုတ္ပဲ လမ္းေပၚမွာ ေလွ်ာက္ရမ္း သို႔မဟုတ္ အႏၲရာယ္ မေရွာင္ ေလွ်ာက္သြားေနလို႔ ရဲကဖမ္းလာတဲ႔လူ ဆိုရင္လည္း မႈခင္းဆရာ၀န္က အရင္ စစ္ေဆးၿပီး စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ ျဖစ္ႏိုင္တယ္-လို႔ ထင္ရင္ အထက္ကလိုပဲ ASW ကို ခ်က္ခ်င္း ေခၚရပါတယ္။ လူနာက တစ္ေယာက္တည္း ေနၿပီး ဘယ္သူ႕ကိုမွ အေတြ႕မခံ (ဥပမာ လူေတြက သူ႕ကို လုပ္ႀကံဖို႔ ေနာက္ေယာင္ခံေနတယ္-လို႔ ေရာဂါေၾကာင္႔ ယံုၾကည္ေန)တာမ်ိဳးဆိုရင္ လူနာရဲ႕အိမ္ကို ခြင္႔ျပဳခ်က္ မပါပဲ ၀င္ဖို႔ ၀ရမ္း လိုပါတယ္။ ဒီ၀ရမ္းရဖို႔ကို ASW က တာ၀န္က် တရားသူႀကီး (Magistrate) ကို ဆက္သြယ္ပါတယ္။
ASW က Mental Health Act assessment လို႔ေခၚတဲ႔ အထူးစစ္ေဆးမႈကို စီစဥ္တဲ႔အခါ တစ္ေဆးရံုစီက လာတဲ႔ လြတ္လပ္ေသာ ဆရာ၀န္ႏွစ္ဦး (two independent doctors) ကို ရွာရပါတယ္။ အေၾကာင္းကေတာ႔ ပင္းထားတာ မဟုတ္တဲ႔၊ မွ်တတဲ႔ သေဘာထားအျမင္ကို လိုခ်င္လို႔ပါပဲ။ ဒီဆရာ၀န္ႏွစ္ေယာက္မွာ အနည္းဆံုးတစ္ေယာက္က အေတြ႕အႀကံဳရွိ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ ျဖစ္ပါတယ္။ က်န္တစ္ေယာက္ကေတာ႔ ဒီလို အထူးစစ္ေဆးမႈေတြအတြက္ ေလ႔က်င္႔ေပးထားတဲ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ (General Practitioner-GP) ျဖစ္တာ မ်ားပါတယ္။ တစ္ခါတေလေတာ႔ အေတြ႕အႀကံဳရွိ စိတ္ေရာဂါကု ဆရာ၀န္ ႏွစ္ေယာက္ ျဖစ္တတ္ပါတယ္။ တစ္ေဆးရံုတည္းက မျဖစ္ရပါဘူး။
သံုးေယာက္ဆံုရင္ လူနာနဲ႔ ေတြ႕ဆံုစစ္ေဆးမႈ လုပ္ပါတယ္။ ရဲစခန္းမွာ ဆိုရင္ေတာင္ လူနာကို ခ်ဳပ္ေႏွာင္မထားပါဘူး။ Interview အခန္းထဲ ေခၚ၊ မိတ္ဆက္၊ လက္ဆြဲႏႈတ္ဆက္ၿပီး ေအးေအးေဆးေဆး ေမးျမန္းတာပါပဲ။ လူနာကလည္း မ်ားေသာအားျဖင္႔ ေကာင္းေကာင္းမြန္မြန္ တံု႔ျပန္တတ္ပါတယ္။ လူနာက ေသာင္းက်န္းႏိုင္တဲ႔ သာဓက ရွိရင္ေတာ႔ ရဲသားမ်ား အခန္း၀မွာ လိုရမယ္ရ ေခၚထားရပါတယ္။ သိပ္ေသာင္းက်န္းေနရင္ေတာ႔ cell အျပင္နဲ႔အတြင္း တိုတုိနဲ႔ လိုရင္း အေမးအေျဖေပါ႔။ ဒီလို စစ္ေဆးမႈမွာ တာ၀န္ရွိသူအားလံုး ယဥ္ေက်းၾကပါတယ္။
ေယဘုယ်အားျဖင္႔ ASW ဟာ လူနာကို ကိုယ္စားျပဳၿပီး သူ႕ရဲ႕တာ၀န္တစ္ခုက လူနာအတြက္ အေကာင္းဆံုး ျဖစ္ဖို႔၊ လူနာရဲ႕ အခြင္႔အေရးကို ကာကြယ္ေပးဖို႔ ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာမိသားစုနဲ႔ ဆက္သြယ္ၿပီး သူတို႔ သေဘာ၊ ေသာကေတြကို တုိက္ရိုက္ နားေထာင္တဲ႔သူလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာရဲ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး ေဆးရံုတင္ရတဲ႔ကိစၥ မလိုအပ္ပဲ မျဖစ္ရေလေအာင္ ႀကိဳးစားတတ္ပါတယ္။ လူနာကို နား၀င္ေအာင္ အရွင္းအေျပာ ကၽြမ္းက်င္ညက္ေညာၾကပါတယ္။ စစ္ေဆးေမးျမန္းၿပီးလို႔ လူနာက စိတ္ေရာဂါေၾကာင္႔ မဟုတ္ပဲ အရက္ သို႔မဟုတ္ မူးယစ္ေဆး၀ါးေၾကာင္႔ ခဏ ေၾကာင္ေနတတ္တာမ်ိဳးဆိုရင္ စိတ္ေရာဂါေဆးရံုကို မတင္ပါဘူး။
စိတ္ေရာဂါ ရွိတယ္လို႔ သိၿပီးသား လူနာေဟာင္း သို႔မဟုတ္ စိတ္ေရာဂါရွိတယ္လို႔ ေတာ္ေတာ္ေလး ေသခ်ာေနတဲ႔ လူနာသစ္ ဆိုရင္ေတာ႔ ေဆးရံုမွာ ကုသင္႔သလား၊ ေနအိမ္ထိ အေရာက္ လာၾကည္႔ပံ႔ပိုးမယ္႔ Home Treatment/ Crisis Resolution Teams ေတြနဲ႔ ကုသင္႔သလား ဆံုးျဖတ္ရပါတယ္။ မလိုအပ္ပဲ ေဆးရံုမတင္ပါဘူး။ ေရွးပံုစံ ႏွစ္ရွည္လမ်ား ေလွာင္ထားတဲ႔ Mental Asylums/ Institutions (ျမန္မာျပည္မွာေတာ႔ အရူးေထာင္လို႔ ေခၚၾကတယ္ ထင္ပါရဲ႕) ေတြ မရွိေတာ႔တာ ၾကာလွပါၿပီ။ ေရာဂါေဖာက္တံုး ေဆးရံုတက္ကု၊ ၿပီးရင္ ကိုယ္႔အိမ္ကိုယ္ျပန္ မိသားစုနဲ႔ ေနႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီလို ေနႏိုင္ေအာင္ ထိထိေရာက္ေရာက္ ပံ႔ပိုးႏိုင္တဲ႔ ေဆးရံုျပင္ပ ကုသေရးအဖြဲ႔ေတြ (Home Treatment/ Crisis Resolution Teams) လည္း ရွိတာကိုး။
ေဆးရံုတက္ကုမွ ျဖစ္မယ္ ဆိုရင္ေတာ႔ လူနာကို အသိေပးရပါတယ္။ သူက သေဘာတူရင္ ဒါဟာ “မိမိဆႏၵအေလ်ာက္ ေဆးရံုတက္ျခင္း (voluntary admission)” ျဖစ္ပါတယ္။ လူနာက သူ႕မွာ ဘာေရာဂါမွ မရွိဘူး၊ ေဆးရံုတက္စရာ ေဆးေသာက္စရာလည္း မလိုဘူးလို႔ ယံုၾကည္ၿပီး ျငင္းဆန္ရင္ေတာ႔ ဥပေဒ သံုးရမလား စဥ္းစားရေတာ႔တယ္။
လူနာဟာ သူ႕ရဲ႕ ခုလက္ရွိ စိတ္ေရာဂါ တစ္မ်ိဳးမ်ိဳး ခံစားေနရတဲ႔ လကၡဏာ ရွိၿပီး၊ အဲဒီ လကၡဏာေတြက
(၁) သူကိုယ္တိုင္ရဲ႕ လံုျခံဳမႈ
(၂) သူကိုယ္တိုင္ရဲ႕ က်န္းမာေရး
(၃) အမ်ားသူငါ လူတကာရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳး လံုျခံဳမႈ- ထဲက တစ္ခုခု သို႔မဟုတ္ တစ္ခုထက္ ပိုတဲ႔ အခ်က္ေတြကို ၿခိမ္းေျခာက္ေနသလား ဆန္းစစ္ရပါတယ္။
ဥပမာ
(၁) စိတ္ဓာတ္က်ေရာဂါ အလြန္အမင္း ဆိုးေနသူတစ္ဦးက သတ္ေသဖို႔ ႀကိဳးစားတာမ်ိဳး
(၂) စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါသည္တစ္ေယာက္က သူ ေသာက္ေနက် စိတ္ေရာဂါေဆးေတြကို သူမ်ားက အဆိပ္ခတ္ပါတယ္လို႔ ယံုၿပီး ေဆးမေသာက္ေတာ႔လို႔ ေရာဂါဆိုးလာၿပီး လံုး၀ မစားမေသာက္ မအိပ္ပဲ စိုးရိမ္စရာ ျဖစ္လာတာမ်ိဳး
(၃) စိတ္ႂကြေရာဂါ ေဖာက္ေနသူတစ္ေယာက္ဟာ သူ႕ကိုယ္သူ ဂ်ိမ္းစဘြန္းကဲ႔သို႔ အထူးသူလွ်ိဳလို႔ ယံုၾကည္တဲ႔အျပင္ ေနာက္က ရန္သူ လိုက္လာတယ္ ဆိုၿပီး ကားကို ရမ္းကားစြာ ေမာင္းတာမ်ိဳးေပါ႔။
အထက္မွာ ေဖာ္ျပခဲ႔တဲ႔ သံုးခ်က္ထဲက အနည္းဆံုး တစ္ခ်က္နဲ႔ ညီရင္ ဥပေဒကို သံုး၊ လူနာရဲ႕ဆႏၵကို ဆန္႔က်င္ၿပီး စိတ္ေရာဂါကုေဆးရံုကို တင္လို႔ ရပါတယ္။ ဒါကို compulsory/ formal admission လို႔ ေခၚပါတယ္။ ဒါကလည္း အခ်ိန္ကာလ အကန္႔အသတ္နဲ႔ပါ။ ပုဒ္မေပၚ မူတည္လို႔ စစ္ေဆးဖို႔ပဲဆိုရင္ အၾကာဆံုး (၂၈)ရက္၊ ေဆးပါကုဖို႔ဆိုရင္ အၾကာဆံုး (၆)လ အထိပါပဲ။ လိုအပ္ရင္ေတာ႔ ထပ္တိုးႏိုင္ပါတယ္။ အဲဒီ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ကို ေထာက္ခံမယ္႔ အေၾကာင္းအရာ ခိုင္ခိုင္လံုလံု (အထက္က သံုးခ်က္ထဲက အနည္းဆံုး တစ္ခု) ေတာ႔ ရိွရတာေပါ႔။ လူနာကို ဒီလို ဆံုးျဖတ္တဲ႔အေၾကာင္း သိေအာင္ ခ်က္ခ်င္း ရွင္းျပရပါတယ္။
ဥပေဒ သံုးၿပီး ေဆးရံုတင္တဲ႔ ကိစၥကို ဒီစစ္ေဆးမႈမွာ ပါ၀င္သူ သံုးေယာက္စလံုး သေဘာတူရပါတယ္။ က်ိဳးေၾကာင္းခိုင္လံုရင္ ဆရာ၀န္ႏွစ္ေယာက္ၾကား သေဘာထား ကြဲလြဲႏိုင္ပါတယ္။ (ဒါက ျဖစ္ေတာ႔ ျဖစ္ခဲပါတယ္) အဲဒီလို ကြဲလြဲၿပီဆိုတာနဲ႔ compulsory/ formal admission လုပ္လို႔ မရေတာ႔ပါဘူး။ ဒါဆို risk management ကို ထိေရာက္ေအာင္ ဘယ္လို လုပ္မလဲ ဆိုတဲ႔ မဟာျပႆနာကို ဆက္ေျဖရွင္းရပါတယ္။ ဒါဟာ ဒီေခါင္းစဥ္ရဲ႕ ျပင္ပကို ေရာက္သြားၿပီမို႔ ဆက္မေရးေတာ႔ပါဘူး။
Compulsory/ formal admission ဟာ လူနာအတြက္ လမ္းဆံုး မဟုတ္ပါဘူး။ မေက်နပ္ရင္ အယူခံ ၀င္ႏိုင္တဲ႔ အခြင္႔အေရး ရွိပါတယ္။ ဒါကိုလည္း ASW က တစ္ခါတည္း အသိေပးပါတယ္။ အဲဒီအတြက္ ေရွ႕ေနလည္း ငွားေပးပါတယ္။ ဒီအမႈေတြကို သူ႕အခ်ိန္ ကန္႔သတ္ခ်က္အတြင္းမွာ ၾကားနာရပါတယ္။ နာၾကားတဲ႔ ခံုအဖြဲ႕(Mental Health Review Tribunal) မွာ ဥပေဒ ကၽြမ္းက်င္သူ တစ္ဦး၊ စိတ္ေရာဂါ အထူးကု တစ္ဦး နဲ႔ အရပ္သား တစ္ဦး ေပါင္းသံုးဦး ပါ၀င္ပါတယ္။ ဒီအဖြဲ႕ကို အယူခံခ်က္ဆိုင္ရာ ဗဟိုဌာနက စီစဥ္ေစလႊတ္တာ ျဖစ္ၿပီး၊ တျခားအရပ္ေဒသက လာတာ ျဖစ္ပါတယ္။ လြတ္လပ္မွ်တေစတဲ႔ သေဘာပါပဲ။
ဒီအဖြဲ႕က လူနာကို လက္ရွိကုေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါပါရဂူ၊ လူနာရဲ႕ လက္ရွိ သူနာျပဳထဲက တစ္ဦး နဲ႔ လူမႈ၀န္ထမ္းအရာရွိ စုစုေပါင္း သံုးဦးရဲ႕ အစီရင္ခံစာ သံုးေစာင္ကို ဖတ္ပါတယ္။ လူနာနဲ႔လည္း ေတြ႕ဆံု စကားေျပာပါတယ္။ ၿပီးမွ အစီရင္ခံစာတင္တဲ႔ အထက္ပါ သံုးဦး၊ လူနာ၊ သူ႕ရဲ႕ ေရွ႕ေနတို႔နဲ႔ မ်က္ႏွာစံုညီ ခံုရံုးထိုင္ပါတယ္။ ေဆးရံုမွာ လာလုပ္တဲ႔ ခံုရံုးေပမယ္႔ ဥပေဒအရ လိုအပ္ခ်က္ေတြအတိုင္း စစ္ေမးတာပါ။ ဒီခံုအဖြဲ႕က လူနာကို သူ႕ဆႏၵ ဆန္႔က်င္ၿပီး ေဆးရံုတင္ထားတာဟာ ဥပေဒနဲ႔ မညီဘူးလို႔ ေတြ႕ရွိရင္ နဂိုပုဒ္မ ပ်က္ပ်ယ္ၿပီး လူနာလည္း သူ႕သေဘာ သူေဆာင္ခြင္႔ ရပါတယ္။ ေဆးရံုက ဆင္းႏိုင္တယ္ေပါ႔။ ကိုက္ညီရင္ေတာ႔ ေဆးကုဖို႔ လိုသေလာက္ ေဆးရံုမွာ ဆက္ေနရပါတယ္။
ေဆးရံုေပၚမွာ ေဆးကုလိုက္လို႔ လူနာက သက္သာလာၿပီး ဆရာ၀န္နဲ႔ ေျပာဆိုေဆြးေႏြးႏိုင္တဲ႔ အေျခအေနကို ျပန္ေရာက္ၿပီ ဆိုရင္ေတာ႔ လူနာနဲ႔ ဆရာ၀န္ ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း ေရွ႕ကုထံုးကို ေဆြးေႏြးႏိုင္ပါၿပီ။ လူနာရဲ႕ အခ်ဳပ္အခ်ာပိုင္မႈကို ေလးစားရျခင္း (Respect for autonomy) ျပန္တည္သြားၿပီေပါ႔။ လူနာကလည္း သူ႕ေကာင္းက်ိဳးအတြက္မွန္း လက္ခံလာလို႔ အသာတၾကည္ပဲ ေဆးရံုမွာ ဆက္ေနဖို႔ သေဘာတူတတ္ပါတယ္။ ဒါဆို ဥပေဒ သံုးၿပီး ေဆးရံုတင္ထားတဲ႔ ကိစၥကို သူ႕ကို ကုေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါပါရဂူႀကီးက ပယ္ဖ်က္ေပးႏိုင္ပါတယ္။ “မိမိဆႏၵအေလ်ာက္ ေဆးရံုတက္ျခင္း (voluntary admission)” ျပန္ျဖစ္သြားတာေပါ႔။
ဒီေလာက္ဆို သာမန္လူထုရဲ႕ ၾကဥ္ျခင္း၊ ပယ္ျခင္းကို မသိမသာေရာ၊ သိသိသာသာပါ ခံရတဲ႔ စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္ေတြကို ဥပေဒကေပးတဲ႔ အကာအကြယ္အေၾကာင္း တစ္ေစ႔တစ္ေစာင္းေလး စံုသေလာက္ ျဖစ္သြားပါၿပီ။ အရမ္းႀကီး ရႈပ္ေထြးမသြားဘူးလို႔ေတာ႔ ေမွ်ာ္လင္႔ပါတယ္။ တျခားႏိုင္ငံေတြက အေတြ႕အႀကံဳေတြ ရွိရင္လည္း ၾကားသိလိုပါတယ္။ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။
(ကိုယ္ပိုင္ဘေလာ႔ဂ္မွာ တင္ၿပီးသား ပို႔စ္ ျဖစ္ပါတယ္။ စိတ္၀င္စားေလာက္မယ္ ထင္လို႔ေရာ၊ တံု႔ျပန္မႈကို သိလိုတာေၾကာင္႔ေရာ၊ မေရးႏိုင္တာ ၾကာေနလို႔ အားနာတာေၾကာင္႔ေရာ ဒီမွာ ျပန္တင္လိုက္တာပါ။ လြတ္လပ္စြာ ေ၀ဖန္ႏိုင္ပါတယ္)
Posts
12 comments:
ကၽြန္ေတာ့္သူငယ္ခ်င္းက ဒီေဆာင္းပါးထဲမွာ ပါတဲ့ “စိတ္ကစဥ္႔ကလ်ားေရာဂါသည္တစ္ေယာက္က သူ ေသာက္ေနက် စိတ္ေရာဂါေဆးေတြကို သူမ်ားက အဆိပ္ခတ္ပါတယ္လို႔ ယံုၿပီး ေဆးမေသာက္ေတာ႔လို႔ “ ဆုိတဲ့အခ်က္နဲ႔ နီးစပ္တာ ေတြ႔ရပါတယ္။ သူက လူေတြက သူ႔ကုိ ေအာက္လမ္းနည္းေတြနဲ႔ ဒုကၡေပးတယ္၊ သူ စားတဲ့အစာေတြထဲ ေအာက္လမ္းနည္းနဲ႔ ေဆးခတ္တယ္ ထင္ေလ့ရွိပါတယ္။ ေဆး႐ံုတက္ရရင္လဲ တုိက္တဲ့ေဆးကုိ မေသာက္ဘဲ လွ်ာေအာက္မွာ ငံုထားျပီး ျပန္ယူလာတတ္ပါတယ္။
ေရာဂါျဖစ္သြားရတဲ့ အေၾကာင္းရင္း ျဖစ္ႏုိင္ေျခေတြကေတာ့ (ကၽြန္ေတာ္က ကုသဆံုးျဖတ္တဲ့ ဆရာဝန္ မဟုတ္ဘဲ ေဘးမိတ္ေဆြမုိ႔လုိ႔ ျဖစ္ႏုိင္ေျခလုိ႔ပဲ သံုးတာပါ
-အမႈအခင္းေတြျဖစ္ အခ်ဳပ္ထဲေရာက္ျပီး ဒုကၡေတြ ေရာက္တယ္။
-အဲဒီအခ်ိန္မွာ ဇနီးသည္က လင္ငယ္နဲ႔ လုိက္ေျပးတယ္။
-အခ်ဳပ္ထဲမွာ အမႈေပၚေအာင္ဆုိျပီး ရဲက ႏွိပ္စက္တာ ေတာ္ေတာ္ခံလုိက္ရတယ္။ အ႐ုိက္ခံရတာ ဦးေခါင္းကုိ ထိခုိက္မထိခို္က္ေတာ့ မသိရပါဘူး။
-ေအာက္လမ္းေတြ ဘုိးေတာ္ေတြ၊ ဂမၻီရအက်င့္ေတြကုိ ဝါသနာ ပါသြားတယ္။
-ျပန္လြတ္လာေတာ့ ဇနီးသည္က လင္ငယ္နဲ႔ လမ္းခြဲျပီးျပီမုိ႔ ျပန္ေပါင္းေပမယ့္ သားသမီးေတြကုိ စီးပြားပ်က္သြားတဲ့ ဖခင္အေပၚ ေစာ္ကားေျပာဆုိဆက္ဆံဖုိ႔ ေျမွာက္ေပးတာ ခံရတယ္။
-သူ႔အမည္ကုိ အေၾကာင္းျပဳျပီး သိန္းေထာင္ခ်ီတဲ့ ရပုိင္ခြင့္ေတြ သူ စိတ္မက်န္းမာခ်ိန္မွာ မိသားစုက ရလုိက္တယ္။
-ဒါေပမယ့္ သားသမီးေတြက သူ႔ကုိ ျပန္လည္ေစာင့္ေရွာက္မႈ မရွိဘူး။
လူေတြကုိ မယံုမၾကည္ ျဖစ္သြားေစတာကေတာ့ အထက္ပါ အေၾကာင္းေတြလုိ႔ ထင္ပါတယ္။
ဆရာဝန္ေတြနဲ႔ ျပေပမယ့္ သူကုိယ္တုိင္က ပညာတတ္တစ္ေယာက္၊ ထူးခၽြန္ထက္ျမက္ခဲ့သူတစ္ေယာက္ ျဖစ္ေနေတာ့ ဘာမွ မသိနားမလည္သူ တစ္ေယာက္ထက္ နားခ်ရ ခက္ေနပါတယ္။
သူ ျပန္ေကာင္းလာႏုိင္ဦးမလား။ မိတ္ေဆြေတြအေနနဲ႔ ဘာလုပ္ေပးလုိ႔ ရမလဲ သိခ်င္ပါတယ္။ ဆရာဝန္ေတြေတာ့ ပံုမွန္ ကုသေပးေနပါတယ္။ လူနာက ခုထိ ျပန္မေကာင္းလုိ႔ ဒါဟာ မေပ်ာက္ႏုိင္ေတာ့ဘူးလား၊ ေပ်ာက္ေအာင္ လုပ္ေပးလုိ႔ရလား သိခ်င္ပါတယ္။
ဆရာမ ႏုသြဲ႔
သိပ္ေကာင္းတဲ့ပို႔စ္ေလး ျဖစ္တယ္။ ကၽြန္မ Mental Health ကို သိပ္စိတ္၀င္စားပါတယ္။ ၾသစေၾတးလ်ားက ၿဗိတိသွ် ကိုလိုနီ ျဖစ္ခဲ့လို႔ ထင္တယ္။ Mental Health နဲ႔ ပတ္သက္တဲ့ ဆရာမတင္ျပထားတဲ့ အဂၤလန္က လုပ္ထံုး လုပ္နည္းေတြက နယူးေဆာက္ေ၀း ျပည္နယ္က ဥပေဒနဲ႔ သိပ္ကိုဆင္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တျခားျပည္နယ္ေတြမွာေတာ့ ဘယ္လို ဥပေဒရွိ ရွိတယ္ဆိုတာ မသိဘူး။ Acute Care ward ကို ေရာက္လာတဲ့ လူနာေတြ အကုန္လံုးကေတာ့ involunteer ေတြျဖစ္ၿပီး ပုလိပ္က ပို႔လာတာနဲ႔ မိသားစုေတြဆီကတဆင့္ ပို႔လာတာမ်ားတယ္။ ေနာက္ပိုင္း အေျခအေန တိုးတက္လာတဲ့ လူနာေတြကို Rehabilitation ward ေတြကို ပို႔တယ္။ အဲဒီမွာ စိ္တ္ကို စုစည္းလို႔ သိပ္မရေသးတဲ့ လူနာေတြကို life Skill ဆိုၿပီး သင္တန္းတို႔ ေလ့က်င့္ခန္းတို႔ လုပ္ေပးတယ္။ စိတ္ကို ေတာ္ရံုစူးစိုက္လို႔ ရသြားသူေတြကို Job Skill ဆိုၿပီး အလုပ္ေတြ သင္ေပးတယ္။ Job Skill မွာ လုပ္ႏိုင္တဲ့အဆင့္ဆိုရင္ ေတာ္ေတာ္ကို တိုးတက္ေနပါၿပီ။ သူတို႔ ေရာဂါအေၾကာင္းကို သူတို႔ ေကာင္းေကာင္းေျပာနိုင္ၿပီး သူတို႔ရဲ့ စိတ္စုစည္းႏိုင္မႈအဆင့္ ဘယ္အထိရွိတယ္ဆိုတာနဲ႔ Mental Health နဲ႔ သူတို႔ရဲ့ လက္ရွိကုသမႈ အေျခအေန အကုန္လံုး သိေနသူေတြ ျဖစ္တယ္။ အဲဒီလို အေျခအေနမွာ လူနာေတြက သူတို႔ကို Volunteer Patient အျဖစ္ သတ္မွတ္ေပးဖို႔ Tribunal မွတဆင့္ ေလွ်ာက္ထားပိုင္ခြင့္ရွိတယ္။ နယူးေဆာက္ေ၀း ျပည္နယ္မွာ လူနာတေယာက္ဟာ ၃ လကေန ၆ လတႀကိ္မ္ ေလွ်ာက္ပိုင္ခြင့္ ရွိပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ လြယ္လြယ္နဲ႔ ေတာ့ သတ္မွတ္ေပးတာ မရွိဘူး။ MSE Mental Status Examination နဲ႔ Job skill, life skill, personal care skill, Social skill ေတြ အားလံုးကို အေသအခ်ာ Assessment လုပ္ၿပီး ဆရာ၀န္နဲ႔ Health Care Team တခုလံုးမွ အတည္ျပဳခ်က္ မရပဲနဲ႔ Magistrate က ၾကားနာလို႔ပဲ ရတယ္ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ ခ်လို႔ မရဘူး။ Tribunal မွာေတာ့ ဆရာ၀န္နဲ႔ သူနာျပဳပဲ ပါတယ္ တျခား Health Care Team members ေတြ မပါဘူး။ လူနာနဲ႔ ဆရာ၀န္ အျငင္းပြားေနရင္ ေနာက္ထပ္ Tribunal တခုကို Magistrate က ရက္ခ်ိန္း ျပန္သတ္မွတ္ေပးၿပီး ဆံုးျဖတ္တယ္။ Volunteer လူနာအျဖစ္ သတ္မွတ္ခံရၿပီး မၾကာခင္မွာ Rehab ward ေတြကေန စိတ္ခ်ရၿပီဆိုရင္ Community ဒါမွမဟုတ္ ကိုယ့္အိမ္ကိုယ္ ျပန္ေနႏိုင္ဖို႔ ျဖစ္မျဖစ္ကို Health Care Team တခုလံုးက လက္ေတြြက်က် ျပန္ၿပီး Assessment ျပန္လုပ္ၿပီးမွ Volunteer Patient အျဖစ္ ျပန္သတ္မွတ္ေပးတယ္။ Mental Health က သိပ္စိတ္၀င္စားဖို႔ ေကာင္းပါတယ္။ ဆရာမ ပို႔စ္အတြက္ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္။
ဆရာမႏုသြဲ႕နဲ႔ ဆရာမ ငယ္ႏုိင္ ေရးတာေတြ ဖတ္ရင္း ထုိင္ငုိဖို႔ေတာင္ ေကာင္းေနျပီ။ ျမန္မာျပည္မွာေရာ အဲဒီလုိ အစီအစဥ္ေလး ေတြ အစုိးရကျဖစ္ျဖစ္ အန္ဂ်ီအုိေတြကျဖစ္ျဖစ္ လုပ္ေပးဖုိ႔ ေျပာေပးၾကလုိ႔ မရဘူးလား။ ဒါမ်ိဳးက တျခားကိစၥေတြေလာက္လဲ ဘတ္ဂ်က္ မကုန္ႏုိင္ဘူးဆုိေတာ့ ေျပာေပးၾကရင္ ေကာင္းမွာပါ။ နယ္မွာဆုိ ဒီေရာဂါသည္ေတြက ပေယာဂဆရာတုိ႔၊ လူျပဳစားကုတဲ့ဆရာတုိ႔နဲ႔ပဲ အျပခံရတာ။
သူတုိ႔ကုိ တေလးတစား ဆက္ဆံတာ ဖတ္ရတာ ေရာဂါမရွိတဲ့လူေတာင္ အားက်တယ္။ ရလုိက္တဲ့ HRေနာ္။
ကိုႏိုင္လင္း ေျပာတာကို ၾကည္႔ၿပီး ျပန္ေျဖရရင္ အခ်ိန္တိုအတြင္းမွာ ျပင္းထန္တဲ႔ ဒုကၡ၊ ေသာကေတြ ႀကံဳလိုက္ရတာေၾကာင္႔ ေခတၱ စိတ္ေဖာက္ျပန္သြားတာ ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။ အရင္က လံုး၀ ရာဇ၀င္ မရွိ၊ မိဘ မ်ိဳးရိုးလည္း မရွိဘူး ဆိုရင္ ပိုေသခ်ာတာေပါ႔။ ဒါဆုိရင္ လပိုင္းေလာက္နဲ႔ သက္သာ ေပ်ာက္ကင္းႏိုင္ပါတယ္။
ဒါေပမယ္႔ ေရာဂါ လကၡဏာ အေသးစိတ္နဲ႔ ေရာဂါ ရာဇ၀င္ေတြ သိဖို႔ လိုပါေသးတယ္။ သူ႔ကို ၾကည္႔ေပးေနတဲ႔ စိတ္ေရာဂါ အထူးကုဆရာ၀န္ကေတာ႔ သိမွာေပါ႔ေလ။
ေဆးမေသာက္တာက ဘာေၾကာင္႔လဲ သိဖို႔ လိုပါတယ္။ သူ႔ဖာသာ သူ ေနေကာင္းတယ္ ယံုၾကည္လို႔ မေသာက္တာက ျဖစ္ႏိုင္သလို၊ အစပိုင္း ေဆးေသာက္ၾကည္႔တံုးက side effects ေတြ ခံရတာကို မႀကိဳက္လို႔လည္း ျဖစ္ႏိုင္ပါတယ္။ ဒါကို ကုသေနတဲ႔ ဆရာ၀န္နဲ႔ တိုင္ပင္ ေျဖရွင္းရပါလိမ္႔မယ္။
အလြယ္ဆံုး ေျပာရရင္ ေရာဂါရယ္လို႔ ေသခ်ာရင္ေတာ႔ ေဆးေသာက္မွပဲ ေပ်ာက္ပါလိမ္႔မယ္။ မေသာက္ပဲ ၾကာေလ နာတာရွည္ေလ၊ ဆင္႔ပြါးျပႆနာေတြ တိုးေလ ျဖစ္မွာေပါ႔။ ေလာေလာဆယ္ အႏၲရာယ္ ကင္းေအာင္လည္း ေစာင္႔ေရွာက္ထားရဦးမယ္။
မိတ္ေဆြေတြက ကူညီခ်င္တာ ေကာင္းပါတယ္။ ဒါေပမယ္႔ တာ၀န္ႀကီးပါတယ္။ တစ္ေယာက္တည္း ႏိုင္ခ်င္မွ ႏိုင္မယ္။ တစ္ရက္ကိစၥလည္း မဟုတ္ပါဘူး။ မိသားစုရဲ႕ ရန္လို ၿငိဳျငင္ျခင္းကိုလည္း ခံရေကာင္း ခံရႏိုင္ပါတယ္။ တစ္ေယာက္တည္း သြားကူညီမွာထက္စာရင္ စိတ္တူသေဘာတူ သူ႔ေကာင္းက်ိဳးသက္သက္ကို လိုလားတဲ႔၊ သူကလည္း လက္ခံနားေထာင္မယ္႔ မိတ္ေဆြေကာင္း ႏွစ္ေယာက္ သံုးေယာက္ ရွိရင္ ပိုေကာင္းမယ္ ထင္ပါတယ္။
ဆရာ၀န္နဲ႔ ေတြ႕ၿပီး ေမးဖို႔က လူနာရဲ႕ ခြင္႔ျပဳခ်က္ ပါမွ ေကာင္းလိမ္႔မယ္။ မဟုတ္ရင္ သူ႔ကြယ္ရာမွာ တုိင္ပင္တယ္ဆိုၿပီး သံသယေတြ ပိုႀကီးသြားႏိုင္ပါတယ္။ ဆရာ၀န္အေနနဲ႔လည္း confidentiality ကို ထိန္းရမယ္႔ ၀တၱရားက ရွိေသးတာ။
သူနဲ႔ကိုယ္ မိတ္ေဆြရင္းခ်ာေတြ ဆိုရင္ သူက ကိုယ္႔ကို ယံုၾကည္လို႔ သူ႔ေရာဂါအေၾကာင္း ေပးသိမွာေပါ႔။ အဲလိုဆိုရင္ လူနာကို ကိုယ္လည္း ပြင္႔ပြင္႔လင္းလင္း နားခ်ခြင္႔ ရတာေပါ႔။ မိသားစုရဲ႕ နားလည္ေဖးမမႈ မရႏိုင္တဲ႔အခါ မိတ္ေဆြမ်ားရဲ႕ ေဖးမမႈက အင္မတန္ေကာင္းတဲ႔ အေထာက္အပံ႔ပါပဲ။ အရႈပ္အရွင္းကင္းေအာင္၊ အစြပ္အစြဲ လြတ္ေအာင္ေတာ႔ သတိထားရပါလိမ္႔မယ္။ မွတ္တမ္းမွတ္ရာ သက္ေသမ်ား ရွိရင္ ေကာင္းပါတယ္။
ႀကံဳလို႔ ထပ္ေျပာရရင္ ကၽြန္မ ဒီမွာ စာေရးတာဟာ စိတ္ေရာဂါနဲ႔ ပတ္သက္တဲ႔ အေၾကာင္း ျမန္မာျပည္တြင္းက လူထုရဲ႕ စိတ္၀င္စားမႈနဲ႔ ဗဟုသုတ တိုးဖို႔ အဓိက ရည္ရြယ္တာ ျဖစ္ပါတယ္။ လူတစ္ဦးတစ္ေယာက္အတြက္ ကုထံုး မေပးပါ။ ဒါက အေၾကာင္းရွိပါတယ္။ လူနာကို မျမင္ပဲ ေျပာရ ဆံုးျဖတ္ရတာဟာ စိတ္မခ်ရ၊ မတရားရာ က်လို႔ပါ။ နားလည္ေပးမယ္လို႔ ေမွ်ာ္လင္႔ပါတယ္။
ကိုႏိုင္လင္းနဲ႔ မိတ္ေဆြတို႔ အဆင္ေျပပါေစ။
မငယ္ႏိုင္ ျဖည္႔စြက္ ေျပာျပေပးတာ ေက်းဇူး အထူးတင္ပါတယ္။ Psychiatrist တစ္ေယာက္တည္း solo show run လို႔ မရပါဘူး။ Multi-disciplinary Teams ေတြရဲ႕ အေထာက္အပံ႔ အင္မတန္ လိုအပ္ပါတယ္။ အထူးသျဖင္႔ severe and enduring mental illnesses such as Schizophrenia လိုမ်ိဳးမွာေပါ႔။
Anonymous ေရ....စိတ္မညစ္ပါနဲ႔။
International NGOs ေတြက acute and infectious illnesses ေတြကိုပဲ အာရံုစိုက္ေနၾကေသးေပမယ္႔ မၾကာခင္ စိတ္က်န္းမာေရးဖက္ကိုလည္း ေရာက္ေကာင္း ေရာက္လာႏိုင္တာပါပဲ။ (သိလို႔ ေျပာတာေတာ႔ မဟုတ္ပါ)
ျမန္မာျပည္တြင္းက စိတ္ေရာဂါ ဆရာ၀န္၊ သူနာျပဳမ်ားလည္း ေတာ္ၾက၊ ေကာင္းၾကပါတယ္။ ေနာက္ထပ္ လူအင္အား၊ ေလ႔က်င္႔ေရးအင္အား၊ ေဆး၀ါး စတာေတြေတာ႔ လိုေသးတယ္။ ဒါေတြေနာက္က ေငြအင္အား လိုက္ရမွာေပါ႔။
ဥပေဒ သို႔မဟုတ္ မူ၀ါဒတစ္ခု ေျပာင္းလဲ သို႔မဟုတ္ ခ်မွတ္ဖို႔ ဆိုတာ အုပ္ခ်ဳပ္သူမ်ားကသာ တတ္ႏိုင္၊ လုပ္ႏိုင္ေသာ ကိစၥ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒါက ကၽြန္မရဲ႕ နယ္ပယ္ မဟုတ္လို႔ မေျပာလိုပါ။
လူထုရဲ႕ အေတြးအေခၚနဲ႔ အမူအက်င္႔ ေျပာင္းလဲဖို႔ကေတာ႔ အသိအျမင္ က်ယ္မႈ၊ ဥပမာေကာင္းကို ျမင္ေတြ႔ အားက်မႈ၊ မိမိတတ္ႏိုင္သမွ် ေျပာင္းလဲလိုမႈ ေမာင္းႏွင္အားေတြေပၚမွာ မူတည္တယ္လို႔ ထင္ပါတယ္။ ေကာင္းတဲ႔ အေတြးအေခၚ၊ အမူအက်င္႔ေတြကို ျပန္႔ပြါးေစတာဟာ လူ႔အသိုင္းအ၀ိုင္းရဲ႕ ေကာင္းက်ိဳးကို ေထာက္ပံ႔တာ ျဖစ္လို႔ ဘယ္လိုမွ အျပစ္ မျဖစ္ႏိုင္ပါဘူး။ ကိုယ္ လုပ္ႏိုင္တာ လုပ္ၾကတာေပါ႔။
စိတ္ဓာတ္မက်ပါနဲ႔ anonymous ေရ။
အေမရိကန္ႏိုင္ငံမွာ က်န္းမာေရးအတြက္ အာမခံ မထားႏိုင္တဲ႔ သူ (အေမရိကန္ႏိုင္ငံမွာက အာမခံရွိမွ ေဆးကုႏိုင္ၾကတာ)က ျမန္မာႏိုင္ငံ တစ္ႏိုင္ငံလံုးက လူဦးေရနီးပါးေလာက္ ရွိပါတယ္။
အေကာင္းဆံုးေတြကို ရေနတဲ့ ေနရာေတြမွာလဲ ထင္မွတ္မထားတဲ့ အဆိုးဆံုးေတြကို ႀကံဳေနရတဲ့သူေတြ အမ်ားႀကီးပါ။
တေလးတစား ဆက္ဆံခံရတယ္ဆိုတာေလးကိုျပန္ဖတ္မိလို႔ ထပ္ေရးခ်င္လာတာ။
Anonymous ေရ
sicko ဆိုတဲ႔ ရုပ္ရွင္ေလးကို ရွာၾကည့္ၾကည့္ပါလားဟင္။
က်န္းမာေရးအတြက္ အာမခံ မရွိတဲ့ လူနာေတြကို ေဆးရံုေတြက ဘယ္လုိ ဆက္ဆံတယ္၊ ဘယ္လို စြန္႔ပစ္ထားတယ္ဆိုတာ အဲဒီမွာ ပါတယ္။
tune ေျပာတာ ဟုတ္ပါတယ္ Anonymous ေရ။ ျပည္႔စံုတိုးတက္လွပါတယ္ ဆိုတဲ႔ ႏိုင္ငံေတြမွာေတာင္ စနစ္ရဲ႕ သားေကာင္ဆိုတာ ရွိေသးတာပါပဲ။ ယူအက္စ္မွာ က်န္းမာေရးအာမခံ မရွိလို႔ ေဆးမကုႏိုင္တဲ႔ လူေတြအေၾကာင္း ၾကားဖူးပါတယ္။
ယူေကမွာက အမ်ိဳးသား က်န္းမာေရး ၀န္ေဆာင္မႈ (Natioanl Health Service) စနစ္မို႔ ဒီလို ေဆးကုေပးဖို႔ ျငင္းဆန္ခံရတဲ႔ ဒုကၡ မရွိပါဘူး။ သို႔တိုင္ေအာင္ အလံုးစံု ျပည္႔၀ၿပီးေျမာက္ေနတာေတာ႔ မဟုတ္ပါဘူး။ တျခား ျပႆနာေပါင္းစံုနဲ႔ ရင္ဆိုင္ေနရတာပါ။ အေႂကြးေတြလည္း ပင္လယ္ေ၀လို႔ရယ္။ ထားပါေတာ႔။
ကၽြန္မ ေျပာျပခ်င္ခဲ႔တာေတြထဲမွာ အဓိကက စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္ေတြကို လူသားခ်င္း တန္းတူထား ဆက္ဆံတာကိုပါ။ ဒီ message ကို Anonymous ေကာင္းေကာင္းႀကီး ရသြားတယ္လို႔ ကၽြန္မ နားလည္ပါတယ္။ ႏိႈင္းစရာ ရၿပီး စိတ္ဓာတ္က်ဖို႔ မဟုတ္ပါဘူး။ အားက်ၿပီး ေျပာင္းလဲမႈကို ႀကံဆၾကဖို႔ပါ။
ျပႆနာတစ္ခု ႀကံဳတဲ႔အခါ ေဘးဘီကို ၾကည္႔ၿပီး တန္းညႇိ normalise လုပ္တတ္တာ လူ႔သဘာ၀ ျဖစ္ပါတယ္။ စိတ္ကို သက္သာေစတာကိုး။ ဒါေပမယ္႔ ဒါနဲ႔ပဲ ၿပီးမလား ဆိုတာ ဆက္စဥ္းစားရပါမယ္။ ေျပာင္းလဲခ်င္တဲ႔သူဟာ သူ တတ္ႏိုင္သမွ် အေျပာင္းအလဲေလးေတြကို တပိုင္တႏိုင္ လုပ္ေနလို႔လည္း ရတာပဲေလ။
စနစ္တစ္ခု ေကာင္းတဲ႔၊ ဆိုးတဲ႔အခါ ခံစားရတဲ႔ ေကာင္းက်ိဳး၊ ဆိုးျပစ္ေတြ ရွိပါတယ္။ ဥပေဒ ျပဌာန္းကာကြယ္တယ္ ဆိုတာ macro level change ပါ။ ကၽြန္မတို႔လုိ သာမန္ျပည္သူေတြ တတ္ႏိုင္တဲ႔ ကိစၥ မဟုတ္ပါဘူး။
က်န္တာကေတာ႔ Professionalism (မိမိ၏ အလုပ္ႏွင္႔ ဆက္စပ္ၿပီး လုပ္ငန္းပိုင္းဆုိင္ရာ က်င္႔၀တ္အတိုင္း ျပဳမူျခင္း) ေပၚ အမ်ားႀကီး မူတည္ပါတယ္။ ဆရာ၀န္၊ သူနာျပဳ၊ လူမႈ၀န္ထမ္း အရာရွိ၊ ရဲ စသျဖင္႔ က်ရာတာ၀န္က လူေတြရဲ႕ မိမိနဲ႔ ပတ္သက္ဆက္ဆံရသူေတြအေပၚ (ကိုယ္ပိုင္ ပုဂၢလိက ခံယူခ်က္ စိတ္ခံစားခ်က္ေတြကို ေဘးခ်ိတ္ၿပီး) လူလူခ်င္း ေလးစားမႈကို ျပတဲ႔ အက်င္႔ေကာင္းပါ။ ဒါကိုေတာ႔ လူတစ္ဦးတစ္ေယာက္ခ်င္း လုပ္ႏိုင္၊ေျပာင္းႏိုင္တဲ႔ micro level change လို႔ ျမင္တာပဲ။
ကၽြန္မကပဲ စိတ္ကူးယဥ္ဆန္ (out of touch with reality) ေနတာလားေတာ႔ မေျပာတတ္ဘူးေပါ႔ေလ။ ဆက္လက္ ေဆြးေႏြးႏိုင္ပါတယ္။
Health Care Code of ethnic and code of conduct အရ က်န္းမာေရး လုပ္သားေတြအေနနဲ႔ ဘယ္လူနာကိုမွ ခြဲျခားဆက္ဆံပိုင္ခြင့္ မရွိပါဘူး။ ဒါေပမယ့္ က်န္းမာေရးကို အစိုးရက တာ၀န္မယူတဲ့ အေျခအေနေၾကာင့္Tune ေျပာသလို ခြဲျခားဆက္ခံတာမ်ိဳးကို တြန္းပို႔ေပးသလို ျဖစ္သြားတယ္လို႔ ကၽြန္မထင္တယ္။ က်န္းမာေရး ေစာင့္ေရွုက္မႈ တႏိုင္ငံနဲ႔ တႏိုင္ငံ မတူတာက သက္ဆိုင္ရာႏိုင္ငံက အစိုးရေတြက ခ်မွတ္ထားတဲ့ က်န္းမာေရးဆိုင္ရာ ေပၚလစီေတြနဲ႔ အမ်ားႀကီးသက္ဆိုင္ပါတယ္။ လူမႈဖူလံုေရးစနစ္ကို က်င့္သံုးမႈ နည္းတဲ့ႏိုင္ငံေတြမွာ က်န္းမာေရးကို အစိုးရကတာ၀န္မယူဘူး။ အဓိကက လူ႔အခြင့္ေရးထဲမွာ ပါ၀င္တဲ့ Economic social and cultural rights ကို ဒီႏိုင္ငံက လက္ခံက်င့္သံုးမႈ ရွိမရွိ ဆိုတဲ့အေပၚမွာ မူတည္ပါတယ္။ အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ လူ႔အခြင့္ေရး ေၾကညာစာတမ္းမွာပါတဲ့ အခ်က္ ၃၀ ဟာ ႏုိင္ငံသားႏွင့္ ႏိုင္ငံေရးအခြင့္အေရးမ်ား (Civil and political rights) ေတြနဲ႔ စီးပြားေရး၊လူမႈေရးနဲ႔ ယဥ္ေက်းမႈ အခြင့္ေရးမ်ား (Economic social and cultural rights) လူ႔အခြင့္ေရး အမ်ိးအစားႏွစ္ခုကို ေပါင္းစပ္ထားတာျဖစ္ပါတယ္။ ကုသလသမဂၢအဖြဲ႔ ၀င္ႏိုင္ငံေတြအားလံုးက ေၾကညာစာတမ္းကို သေဘာတူေၾကာင္း မႈအားျဖင့္ လက္ခံၾကေပမယ့္။ တခ်ိဳ႔က်ေတာ့ မလိုက္နာၾကဘူး။ မလိုက္နာၾကေတာ့ ေၾကညာစာတမ္းပါ အခ်က္ေတြထဲက ေနာက္ထပ္ Protocol ေလးေတြထပ္ေပၚလာၿပီး ႏုိင္ငံအသီးသီးက ဒါကိုလက္ခံက်င့္သံုးပါမယ္လို႔ လက္မွတ္ထိုးၾကရၿပီး မထိုးတဲ့ႏိုင္ငံက ေ၀ဖန္တိုက္ခိုက္ခံရပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ကမၻာေပၚမွာ ဒီမိုကေရစီနဲ႔ လူ႔အခြင့္ေရးကို သိပ္ၿပီးေလးစားတယ္လို႔ လူတကာထင္ေနတဲ့ အေမရိကန္က ႏိုင္ငံသားနဲ႔ ႏိုင္ငံေရးအခြင့္အေရးေတြ ျဖစ္တဲ့ လြတ္လပ္စြာ ေျပာဆို၊ ေရးသား၊ စည္ရံုး၊ ေရြးခ်ယ္ တင္ေျမွာက္ ျဖဳတ္ခ်ပိုင္ခြင့္ စတဲ့ အခြင့္အေရးေတြကိုပဲ အျပည့္အ၀ လက္ခံတာျဖစ္ၿပီး Economic social cultural rights မွာ ပါ၀င္တဲ့ က်န္းမာေရးလို၊ ပညာေရးလို အခြင့္အေရးေတြကို လံုး၀လက္မခံဘူးဆိုတာ ေျဗာင္ပဲျငင္းၿပီး က်န္းမာေရးကို အစိုးရက တာ၀န္မယူဘူး။ ဒီအတြက္လည္း ဒီအခြင့္အေရးေတြနဲ႔ ပတ္သက္ၿပီး UN မွာ ေဆြးေႏြးတိုင္း အေမရိကန္က အျမဲတမ္း ေ၀ဖန္တိုက္ခိုက္ခံေနရတယ္။ ထားလိုက္ေတာ့ အေမရိကန္က သူလက္ခံတာကိုပဲ ေကာင္းေကာင္းလုပ္ေပးၿပီး သူလက္မခံတာကို လက္မခံဘူးဆိုတာ ေျဗာင္းေျပာၿပီး သူတာ၀န္မယူတာ ျဖစ္တယ္။ ျမန္မာႏိုင္ငံအပါအ၀င္ တျခား ကုလသမဂၢအဖြဲ႔၀င္ ႏိုင္ငံအေတာ္မ်ားမ်ားက Economic social and cultural rights ကို လက္ခံထားပါတယ္။ ဒီလိုအခြင့္အေရး အမ်ိဳးအစားႏွစ္ခုစလံုးကို လက္ခံထားတဲ့ ႏိုင္ငံေတြအထဲက ဥေရာပႏုိင္ငံ အေတာ္မ်ားမ်ားနဲ႔ ၾသစေၾတးလ်ား၊ ကေနဒါ စတဲ့ႏိုင္ငံေတြမွာ သူတို႔လက္ခံထားတဲ့အတိုင္း ဒီအခြင့္ေရးနဲ႔ဆိုင္တဲ့ ပညာေရး၊ က်န္းမာေရး၊ အလုပ္လက္မဲ့နဲ႔ အိုနာမသန္စြမ္းသူ ေထာက္ပံ့ေရး စတာေတြကို လုပ္ေပးၿပီး လူမႈဖူလံႈေရး စနစ္ကို ေအာင္ျမင္စြာက်င့္သံုးေနပါတယ္။ ျမန္မာႏိုင္ငံမွာ က်ေတာ့ သူမ်ားလို လက္မခံႏိုင္ရင္လည္း လက္မခံႏိုင္ဘူး ေျပာတာမဟုတ္ပဲ အကုန္လံုးကို တခုမွ မျငင္းပဲ လက္ခံထားၿပီး ဘာတခုမွ မလုပ္ေပးလို႔ ျမန္မာႏိုင္ငံရဲ့ က်န္းမာေရးပညာေရး၊ လူမႈဖူလႈံေရးေတြက ဒါကိုလက္မခံထားတဲ့ ႏိုင္ငံေတြထက္ေတာင္ ပိုၿပီးႏွိပ္က်ေနတာ ျဖစ္တယ္။ ႏွိပ္က်ေနတာပဲ သိၿပီးျမန္မာႏိုင္ငံမွာ ဘယ္လို က်န္းမာေရးေပၚလစီမ်ိဳးကို က်င့္သံုးေနတယ္ဆိုတာ ကၽြန္မမသိတာ ၀န္ခံပါတယ္။ ဒီလို ႏွိပ့္က်ေနတာကို တိုးတက္ဖို႔အတြက္ အုပ္ခ်ဳပ္သူက ေပၚလစီမခ်ပဲနဲ႔ က်န္းမာေရးပညာရွင္ေတြက ဘာမွလုပ္လို႔မရဘူးဆိုတာ အမည္မေဖၚလိုတဲ့ စာဖတ္သူ သေဘာေပါက္လိမ့္မယ္ထင္ပါတယ္။
ေနာက္ထပ္ ျပည္႔ျပည္႔စံုစံု ေဆြးေႏြးေပးထားတာ ေက်းဇူးပါ မငယ္ႏိုင္။ Zoom-in ေရာ Zoom-out ပါ ျမင္ရတာေပါ႔။ အင္မတန္ အဖိုးတန္တဲ႔ ေဆြးေႏြးခ်က္ပါ။
ေယဘူယ်အားျဖင္႔ ျမန္မာျပည္တြင္းမွာ စိတ္ေရာဂါအေပၚ အျမင္ေရာ ခ်ဥ္းကပ္မႈပါ ေျပာင္းလာၾကတယ္လို႔ ၾကားသိရပါတယ္။ ဒါကို ေကာင္းတယ္လို႔ ျမင္ၿပီး ႀကိဳဆိုပါတယ္။ ပညာရပ္နယ္ပယ္မွာ တတ္ႏိုင္သေလာက္ လုပ္ေနၾကတဲ႔ သာဓကလို႔ ယူဆလို႔ပါ။ အရွိန္အဟုန္ေတာ႔ ေႏွးေသးတာေပါ႔ေလ။
အေပၚက ေျပာင္းႏိုင္ရင္ေတာ႔ အေကာင္းဆံုးပါပဲ။ ရွိေနၿပီးသား ေျပာင္းလဲလက္စေလးေတြ ပိုအရွိန္ရ၊ စနစ္က် သြားမွာေပါ႔။
Resource allocation ဟာ ေနရာတကာမွာ ျပႆနာ ေပးတတ္တာမို႔ ျမန္မာျပည္ရဲ႕ က်န္းမာေရး ဘတ္ဂ်က္မွာ စိတ္က်န္းမာေရးက ဘယ္ေလာက္ ေ၀စုရမလဲ ဆိုတာေပၚလည္း အတိုင္းအတာ တစ္ခုအထိ မူတည္လိမ္႔မယ္ ထင္ပါတယ္။ ေစတနာရွင္ အဖြဲ႔အစည္းမ်ားနဲ႔ စနစ္တက် ေဆာင္ရြက္လို႔ေရာ ရႏိုင္မလား ဆိုတာ ျပည္တြင္းက လူမ်ား ပိုသိပါလိမ္႔မယ္။ ေနာက္ထပ္ ေဆြးေႏြးဖို႔ ဖိတ္ေခၚပါတယ္။
စိတ္ပညာပုိင္းဆုိင္ရာ လူ႔က်င့္ဝတ္နဲ႔ စာနာမႈကုိ ကၽြန္ေတာ္တုိ႔ ျမန္မာ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းမွာ ပုိထြန္းကားလာေအာင္ လုပ္သင့္တယ္ ျမင္ပါတယ္။ ကၽြန္ေတာ္တုိ႔ လူမ်ိဳးေတြက သနားၾကင္နာတတ္ေပမယ့္ စိတ္ေဝဒနာ၇ွင္နဲ႔ အနာၾကီးေရာဂါသည္ေတြအေပၚမွာေတာ့ ပစ္ပယ္ပံုက ရက္စက္လြန္းသလားလုိ႔။
အိမ္မီးေလာင္လုိ႔၊ ဒုကၡတစ္ခုခုေရာက္လုိ႔၊ မိသားစုဝင္ တစ္ေယာက္ေယာက္ ေသလုိ႔ စတာေတြနဲ႔ တျဖည္းျဖည္း စိတ္ေဝဒနာ ရသြားတဲ့ လူေတြ ကၽြန္ေတာ္ ေတြ႔ဖူးပါတယ္။ ျဖစ္ျဖစ္ခ်င္း မိနစ္ပုိင္းအတြင္း စိတ္ေဖာက္ျပန္သြားတဲ့လူထက္ ေငးငုိင္ျပီး ပစ္စလခတ္ ျဖစ္ေနရာကေန ရက္လၾကာမွ တျဖည္းျဖည္းနဲ႔ စိတ္ေရာဂါရွင္ အဆင့္ ေရာက္သြားရတာက ပုိမ်ားပါတယ္။
ေငးငုိင္ မႈိင္ေတြေနတဲ့ အဆင့္မွာ စိတ္ပညာ ဆရာဝန္ေတြနဲ႔ အခ်ိန္မီျပႏုိင္ ေဆြးေႏြး counseling လုပ္ႏုိင္ခဲ့ရင္ သူတုိ႔ ဒီလုိ အေျခအေနမဆုိးသြားေလာက္ဘူး ျမင္တာပဲ။
ခက္တာက အရက္ျဖတ္တဲ့ လူေတြေတာင္ စိတ္ေရာဂါ ေဆးရံုမွာ တက္ျဖတ္ရင္ ရူးသြားျပီ အေျပာခံရတာ။ လူေတြက စိတ္ပညာ ဆရာဝန္ေတြ ပညာရွင္ေတြနဲ႔ ေတြ႔ရ တုိင္ပင္ရမွာကုိ ရွက္တာ၊ စိတ္ဖိစီးမႈ တစ္ခုခု ရွိရင္ စိတ္ပညာရွင္ဆီ သြားျပီး ေဆြးေႏြးတုိင္ပင္တတ္တဲ့ အေလ့အထ မရိွတာေတြ ပါမယ္ ထင္တယ္။
၀င္ေရာက္ေဆြးေႏြးတာ ေက်းဇူးတင္ပါတယ္ KM ရွင္႔။
စိတ္ေရာဂါ ေ၀ဒနာရွင္ေတြကို ပစ္ပယ္ထားရျခင္းရဲ႕ အရင္းအျမစ္က စိတ္ေရာဂါ အေၾကာင္းကို မသိနားမလည္ျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။ မသိဘူး ဆိုတဲ႔ ေနရာမွာ ကုလို႔ရ၊ ကုသင္႔တဲ႔ ေရာဂါမွန္း မသိတာက စပါတယ္။ မသိေတာ႔ မကု၊ မကုေတာ႔ မသက္သာ၊ မသက္သာေတာ႔ အနားကလူေတြအတြက္ ပိုေၾကာက္စရာ၊ ေရွာင္စရာ ျဖစ္နဲ႔ ပိုပိုၿပီး နစ္သြားတာေပါ႔။
“ရူးသြားၿပီ” ဆိုတာကို ျပန္လမ္းမရွိတဲ႔ ဘ၀ပ်က္ျခင္းလို႔ နားလည္လက္ခံထားသမွ် စိတ္ေ၀ဒနာရွင္ေတြအေပၚ ပစ္ပယ္ေရွာင္ၾကဥ္ျခင္း (stigma and discrimination) ႀကီးမားေနမွာပဲ။
ဒါေတြကို တိုက္ဖ်က္ဖို႔ စိတ္ေရာဂါ အမ်ိဳးမ်ိဳး အႏုအရင္႔ ရွိတယ္ ဆိုတာ၊ တျခားေရာဂါေတြလိုပဲ ကုလို႔ ရတယ္ ဆိုတာ က်ယ္က်ယ္ျပန္႔ျပန္႔ သိဖို႔လိုတာ အမ်ား သိၿပီးသား အေျခခံအခ်က္ပါ။ ဒီအတြက္ ေငြအား၊ လူအား၊ ကၽြမ္းက်င္မႈေတြ ႁမႈပ္ႏွံရမယ္။ ေနာက္က အားေပးတဲ႔၊ စနစ္တက် ေဆာင္ရြက္တဲ႔ အဖြဲ႕အစည္း လိုပါတယ္။ ဒါဟာ ဒီေန႔ဒီအခ်ိန္မွာ ဘယ္ေလာက္ ျဖစ္ႏိုင္မလဲဆိုတာ ကၽြန္မလည္း မသိပါဘူး။ သိသူမ်ား ရွိရင္ အျပဳသေဘာ ၀င္ေရာက္ေဆြးေႏြးဖို႔ ႀကိဳဆိုပါတယ္။
Post a Comment